2e Exloërmond, Hervormde kerk Zuiderdiep 150


Drents Archief, Og02815, 2e Exloërmond. Ned. Herv. Kerk Kerk en Pastorie aan het Zuiderdiep 150 in ca. 1914. (klik op de foto voor een vergroting)

Ca. 1900: Ralf Nagelkerke familieverhaal: Mijn overgrootvader Johan Frederik Karel Hofmeester is rond 1900 als evangelist/godsdienstonderwijzer werkzaam geweest in o.a. 2e Exloërmond en heeft middels een brief aan Koningin Wilhelmina voor elkaar gekregen dat er een harmonium in de Hervormde Kerk geplaatst kon worden. (13)

1916: Reparatie van een onbekend orgel door O. van Hattum voor f 12,50.

1918: Er wordt een gebruikt orgel geplaatst door A.S.J. Dekker achter een nieuw front. Het orgel werd gekocht voor f 1.500,- en het oude orgel werd verkocht voor f 100,-.
Ingebruikname vond plaats op 11 juli 1918. De collecte bracht f 163,- op. Dhr. Mooibroek wordt aangesteld als tijdelijk organist. Voor 1920 wordt Joh. Vorsterveld aangesteld als organist.
Het orgel werd oorspronkelijk in 1780 gebouwd door J. Strümphler voor de Rooms-Katholieke statie te Beemster.
Broekhuyzen beschrijft dit instrument als volgt: "Het orgel in de kerk der r. cath. gemeente aldaar is gemaakt in 17 door J. Strümphler. Orgelmaker te Amsterdam. Heeft 8 stemmen en een handklavier, geen pedaal en twee blaasbalgen.


De Amsterdammer 16-07-1918

Prestant 8 vt
Holpijp 8 vt
Octaaf 4 vt
Fluit 4 vt
Octaaf 2 vt
Cornet 4 st
Mixtuur  
Quint 3 vt
 
In 1883 wordt dit instrument te koop aangeboden en verkocht naar Warns. Zie bv. de advertentie in DE TIJD van 21 november 1883.



In Warns was men vooral op aandrang van de plaatselijke predikant op zoek naar een instrument. In de kerkenraadsnotulen van 10 dec. 1883 is het volgende te lezen: "dat toen hij als beroepen predikant de gemeente bezocht de begeerte bij hem, opkwam, dat zoo hij het beroep aannam er een Orgel geplaatst werd op de kraak - Met persoonlijke consideratie heeft men echter niet te rekenen maar toch meent hij op grond van de H. Schrift hij pogingen in ‘t werk mag stellen ter verkrijging van een orgel in de kerk".
Een daartoe ingestelde commissie moest liefdegaven verzamelen en had in maart 1884 reeds f 900. -- a f 1000,-- aan toezeggingen. Ook wilde SW. Muizelaar het orgel wel gratis bespelen. In de vergadering van 17 maart 1884 werd besloten een passend orgel aan te kopen: "Tot deze koop bestond gelegenheid omdat de Heer (E. S.) Ypma van Bolsward, wiens orgel gezien was, bekend was met de bezichtiging van zijn orgel, dat in de Midden Beemster Staat (....)".
Eeltje Ypma ontving f 825, - voor het door hem geplaatste orgel: ook betaalde men A. Zeldenrust f 27,50 ‘wegens vergulden van het orgel’. De ingebruikneming vond plaats op 2 juni 1884.
Tot 1889 stemde Ypma hel orgel jaarlijks voor f 115,- per keer, in laatstgenoemd jaar deed zijn stiefzoon en opvolger Willem Postma dit werk.
In 1893 werd f 75.- uitgetrokken voor orgelonderhoud, drie jaar later f 7,06.
In 1901 herstelden Bakker & Timmenga het instrument voor f 30,-, in 1908 voor f 12,- en in 1912 voor f 10.-.
In 1918 bouwde A.S.J. Dekker een nieuw orgel en plaatste het Strümphler-orgel in juli van dat jaar over naar de Hervormde Evangelisatie te Tweede Exloërmond. (01)

De dispositie in Warns was waarschijnlijk als volgt:

Bourdon 16' discant
Prestant 8'
Holpijp 8'
Viola da Gamba 8'
Octaaf 4'
Gemshoorn 4'
Octaaf 2'
Mixtuur III-IV b/d

In 1918 wordt het instrument weer verkocht en te 2e Exloërmond geplaatst.

1919: Reparatie door Dekker voor f 22,50

1920: Reparatie door de organist van de kerk Vorsterveld.

1923: Reparatie door H. Thijs, die de orgelmakerij van Oeckelen na de dood van de laatste van Oeckelen voortzette.


Ansichtkaart, jaren '70 van de 20e eeuw,

1938-1939: Voorstel door Holtman en Leemhuis uit Zuidbroek voor het overplaatsen van het orgel vanuit de oude kerk naar de nieuwe kerk. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd, waarbij het oude front en de frontpijpen verloren zijn gegaan.

Informatie vanuit het boek van Jaap Brouwer: Johan van Meurs een studie over een pionierend orgeladviseur:
In Van Meurs’ archief bevindt zich een offerte van Doornbos van 16 december 1939 met betrekking tot het orgel van Exloo.659
Deze stelde de volgende werkzaamheden voor: schoonmaak ƒ 325, herstel ƒ 75, uitbreiding met Tremulant ƒ 45 en dispositiewijziging ƒ 100. Van Meurs wijzigde de eerste en laatste post in resp. ƒ 365 en ƒ 125.
Kennelijk waren gemaakte afspraken niet eenduidig, want in dezelfde maand schreef J. Smit uit Exloo hem dat een en ander elkaar gekruist had en de opdracht inmiddels al verstrekt was.
Of het tot daadwerkelijke uitvoering is gekomen, is niet duidelijk want op 2 februari 1940 schreef Smit: ‘[...]schoonmaak en restauratie voorlopig uitstellen in verband met de bijzonder slechte weersomstandigheden’. Hij vervolgde met: ‘Een deskundige vanwege de vereeniging van kerkvoogden noemde een belangrijk lager bedrag.660 (...) Zou het, bij eene eventueele aanbesteding onder U bekende orgelmakers, mogelijk zijn dat het verschil nog iets wordt weggewerkt, zonder dat het werk er onder lijdt en het onder uw toezicht wordt uitgevoerd?’ Of er daadwerkelijk werkzaamheden zijn uitgevoerd, valt aan de hand van deze beperkte archivalia niet vast te stellen.

659 GrA, toegang 1618, inv. nr. 17. Jan Doornbos bouwde dit orgel in 1910.
660 Vermoedelijk doelt hij hier op Kardinus Luijten.


Advertentie uit het maandblad "organist en Eredienst" van de Gereformeerde organisten Vereniging jaren '40 van de vorige eeuw


Foto vanuit http://www.kerkeninbeeld.nl

Klaviatuur van het Strümpfler-orgel
Op bovenstaande foto bespeelt Gerrit Hoving (†1994) het Strümphler-instrument zoals het te 2e Exloërmond stond opgesteld.

Onderstaand foto's van het Strümphler-instrument uit een nalatenschap van een dame, die bevriend was met Klaas Bolt. (10)
Klik op de foto voor een vergroting







1940: Voorstel van Holtman en Leemhuis uit Zuidbroek voor het repareren van waterschade en een voorstel tot wijziging van het orgel.

1947: Op 3 april een brief van de orgelmaker Kamphuis uit Schiedam voor het plaatsen van een nieuw orgel. Hij plaatst binnenkort een nieuw orgel in de Baptistengemeente. Hij voegt bij garantievoorwaarden en overeenkomsten, circulaire in verband met droogtegevaar voor het orgel en een folder met tevredenheidsbetuigingen. Opdracht wordt niet verstrekt.

1948/49: Een brief van 12 februari 1948 namens de Orgelcommissie van de raad voor kerk en eredienst getekend door J.H. Besselaar jr. en gericht aan dhr. J. Prummel te Exloërmond geeft aan dat de commissie het schrijven van de kerkvoogdij in behandeling wordt genomen. Brief van de Orgelcommissie d.d. 3 maart 1948 aan de kerkvoogdij (p/a E. Hoving) dat dhrn. Legêne en L. Erné op 31 maart een bezoek aan het orgel zullen brengen. Brief van 24 april 1948 dat de archieven van Dekker uit Goes verloren zijn gegaan door oorlogshandelingen en dus niet meer na te gaan is wie de oorspronkelijke bouwer van het orgel was. Hij zal trachten via oude dispositieboeken wat de herkomst is van het orgel. Brief d.d. 28 april 1948 van Holtman en Leemhuis aan E. Hoving dat men geen foto bezit van de oude kast van het orgel. Op 12 juni 1948 schrijven Holtman en Leemhuis aan E. Hoving dat ze ook geen kans zien een tekening te vervaardigen van de oude kast. De oude frontpijpen zijn niet meer aanwezig. Rapport van de orgelcommissie d.d. 10 augustus 1949. Rapport is getekend door mr. L. Havermans. De situatie van het orgel wordt als volgt weergegeven: "Oorspronkelijk zaalorgel zonder vrij pedaal. Veel oud pijpwerk nog aanwezig".

Bourdon 16' discant vanaf c' Oud, Inscriptie: "Bordon 16 vt".
Prestant 8' Oud, groot octaaf is nieuw en van zink
Holpijp 8' Oud, Inscriptie: "Holpijp 8 voet".
Viola 8' Nieuw. Ipv. Quint 3'?
Octaaf 4' Oud. Inscriptie op C: "J.S. Strümpfler 1780"
Gemshoorn 4' Oud
Octaaf 2' Oud
Cornet III nieuw 1950
Mixtuur III-IV b/d Oud
Ventiel    

Het advies van de orgelcommissie is om het orgel te laten restaureren door de jonge firma van Vulpen uit Utrecht. Deze orgelmakers leverden onlangs een orgel af te Willemsoord (Ov.)


Foto André van Dijk (03)

Inventarisatiebriefjes (01, 02 en 03) in verschillende handschriften van het orgel van voor de restauratie.  (09)

1949/1950: Restauratie door van Vulpen.
Offerte d.d. 26 januari door Van Vulpen. In deze offerte worden de volgende werkzaamheden gespecificeerd:
 - Demontage en vervoer naar Utrecht.
 - Pijpwerk repareren en de Viola 8' vervangen door een Quint 3' (Volgens het eindrapport een Cornet III)
 - Sleeplade restaureren
 - Klaviatuur restaureren van nieuw ivoor voorzien. Nieuwe registerplaatsjes van coromandelhout met geschilderde letters.
 - Pneumatische lade verwijderen en de pijpen daarop nieuwe pijpenstok plaatsen en met conducten verbinden met de windlade.
 - Balgen en kanalen afdicht met schapenleer
 - Windmotor in een dempkist plaatsen.
 - Orgelkas vernieuwen van eikenhout.
De restauratie zal f 3.225,- gaan kosten. Het aantal arbeidsuren wordt ingeschat op 952 a f 2,- per uur. (09)

Het orgel wordt uitgebreid beschreven in het kerkblad van september 1950.
Er wordt beschreven dat het orgel een register verloren is en men daarvoor in de plaats een modieuze Viola heeft ingevoegd. Dit register past niet in dit orgel. Ook heeft men beide zijpanelen naast het klavier overgeschilderd, zodat de registerbenamingen verdwenen. Ook ging de oude orgelkas verloren. De Viola is weer vervangen door een passend register en het pijpwerk komt verder naar voren, direct achter het front en is de orgelkas aan de bovenkant en zijkant dicht gemaakt, waardoor het geluid niet in de nis blijft hangen. Het orgel zal op 19 september in gebruik worden genomen met een bespeling door Lambert Erné.
Op 16 september wordt door de Hervormde Orgelcommissie het eindrapport uitgebracht. Ten opzichte van de offerte zijn er een paar afwijkingen en aanvullingen:
 - De Viola is vervangen door een Cornet III in plaats van den Quint 3'
 - De oude registeropschriften zijn onder de oude verflaag vandaan gehaald. Geen nieuwe registerplaatjes.
De HOC is zeer tevreden met het eindresultaat. (09)

Geluidsfragmenten (MP3) van dit instrument door Gerrit Hoving:
Orgeldemonstratie met afgeroepen registraties.
Wie Schön leuchtet uns der Morgenstern Dietrich Buxtehude.

195x: Predikant H. de Noo schrijft op 20 juni aan Lambert Erné dat het orgel tot nu toe wordt gestemd door Van Vulpen uit Utrecht.
De kosten zijn voor de kerkvoogdij eigenlijk te hoog door de kosten van het reizen van Utrecht naar 2e-Exlöermond.
Men wil nu weer zijn toevlucht nemen tot stemmers, die met weinig kennis van zaken aan het werk gedaan.
Voorlopig heb ik dit kunnen afwenden.
Weet u misschien een goede stemmer meer in de buurt? (09)


Tekening door Jan Vissering (1933-2017) (11)

1970: De kerkvoogdij vraagt op 11 maart advies aan de HOC omdat het orgel een aantal mankementen heeft. Men spreekt zijn voorkeur uit voor Van Vulpen. Op 26 maart antwoordt de HOC dat Lambert Erné zal worden ingeschakeld, omdat hij het orgel al kent. Ook Van Vulpen kan worden ingeschakeld. (09)

1974-1976: Nieuw orgel door Reil uit Heerde onder advies van Klaas Bolt.
Op 14 juni 1974 schrijft Reil aan organist Gerrit Hoving een brief met daarin een beschrijving van het huidige Strümphler-orgel. De historie van het instrument wordt beschreven evenals de herkomst van het pijpwerk.
Prestant 8' Van groot C tot dis zinken pijpen op conducten, rest oude frontpijpen (1/2 toon opgeschoven achter het front) en binnenpijpen
Bourdon 16' Diskant oud pijpwerk
Holpijp 8' Oud pijpwerk (groot octaaf van hout)
Octaaf 4' Oud pijpwerk, 1/2 toon opgeschoven
Cornet II 1950
Gemshoorn 4' Oud pijpwerk
Octaaf 2' Oud pijpwerk, 1/2 toon opgeschoven

Reil stelt de volgende werkzaamheden voor:
 - Restauratie windlade
 - Nalopen mechanieken
 - Windvoorziening winddicht maken
 - Pijpwerk weer in oude staat terug brengen. Ingrepen voetopeningen weer ongedaan maken
 - Cornet III vervangen door een Quint3'
 - Generale stemming
De kosten van de restauratie worden begroot op f 23.400,-
Reil ontraadt het orgel te vergroten tot een 2-klaviers instrument.
De huidige locatie beven de preekstoel is ongunstig. Beter is het orgel te verplaatsen naar het balkon aan de overkant. Er moet dan echter wel een nieuw orgelkas gemaakt worden. (10)
 
Op 12 november 1974 stuurt de kerkvoogdij een brief en het getekende contract naar Reil.
Op 24 februari 1975 geeft Reil antwoord op de vraag of op het orgel een "kuif" gezet kan worden en wat de kosten ervan zijn. Ook doet hij een voorstel voor het aanbrengen van bladgoud op de labia van de frontpijpen.
Op 14 maart 1975 gaat de kerkvoogdij akkoord met beide voorstel.
Op 17 mei 1975 vraagt de kerkvoogdij of ze een bezoek kunnen brengen aan de werkplaats van Reil
Op 22 mei 1975 schrijft Reil aan de kerk dat men op bezoek kan komen in de werkplaats, maar dat men beter een week of zes kan wachten, omdat er dan meer te zien is.
Op 11 februari 1976 geeft Reil de maten door van het orgel, zodat op het balkon ruimte voor het orgel gemaakt kan worden. (08)

Orgelmaker Henk Heideveld was nog maart kort in dienst bij Reil en herinnert zich de problemen die zich voordeden toen het orgel een deur niet breed genoeg bleek te zijn. Voordat hij bij Reil in dienst kwam had hij in de bouw gewerkt.

Klaas Bolt verzorgde het ingebruikname concert op 18 september 1976.
Geluidsbestanden ingebruikname:
Toespraak door de organist van de kerk Gerrit Hoving (†1994)
Demonstratie van het nieuwe orgel door Klaas Bolt (1927-1990)
Preludium en fuga in C Georg Böhm door Klaas Bolt.

Uitnodiging voor de ingebruikname (08)

Bij de ingebruikname werd een boekje uitgereikt met het ingebruiknameprogramma en wat achtergronden.

Dit instrument is het derde exemplaar van een type dat in drie verschillende versies kan worden gemaakt.
Andere instrumenten van dit type zijn te vinden in Lochem en Heerenveen .
Het front uit 1938 blijft staan. Het binnenwerk is door Reil ingenomen en wordt in 1983 geplaatst in de Doopsgezinde kerk te Krommenie achter een Teves-front uit 1830.


Foto André van Dijk (03)

Dispositie
Manuaal I   Manuaal II   Pedaal  
Prestant 8' discant Holpijp 8' Fagot 16'
Holpijp 8' b/d Prestant 4'    
Fluit 4'        
Octaaf 2'        
Mixtuur II-III b/d        
Cornet III disc.        
Trompet 8' b/d        
De trompet heeft houten stevels en koppen. De uiteinden van de grootste bekers zijn verkropt.
De cornet staat op een verhoogde stok.


Foto Geert Jan Pottjewijd


Nieuwsblad van het Noorden 20-09-1976


Onbekende krant (10)

1980: Brief van Reil d.d. 18 april 1980, waarin wordt gewaarschuwd dat het kerkgebouw te vochtig is. Verzocht wordt om te gaan ventileren.

2013: Groot onderhoud door Reil (02) (08)
De volgende werkzaamheden werden uitgevoerd:
 -Algehele reiniging incl. pijpwerk
 -Nazien en afregelen mechanieken
 -Opnieuw afregelen windlade
 -Vervangen van de garde ringen door liegelind ringen op de stokken.
 -Opnieuw beleren van de ventielen
 -Licht polijsten van de frontpijpen
 -Nalopen intonatie
Het orgel werd op 7 juni 2013 weer in gebruik genomen met een concert door Sietze de Vries. Zie programmaboekje. Blz. 01, 02 en 03  (08)


Foto kerk te Tweede Exloërmond door André van Dijk (03)


Bronvermelding:
  1. V. Timmer en T. van Eck, Het orgel 1993/03 en 1993/04, Gebruikte orgels geleverd door de fa. A.S.J. Dekker (1) en (2)
  2. Website Reil www.reil.nl d.d. 23-06-2013
  3. www: http://reliwiki.nl/index.php/Tweede_Exloërmond,_Zuiderdiep_150_-_Protestantse_Kerk
  4. Tijdschrift: Het orgel 1976/10  Nieuwe en gerestaureerde orgels door Jan Jongepier
  5. Tijdschrift: De Tijd 21-11-1883
  6. Tijdschrift: de Mixtuur 45 april 1984 Kroniek
  7. www: http://reliwiki.nl/index.php?title=Krommenie,_Noorderhoofdstraat_46_-_Doopsgezinde_Vermaning (Krommenie)
  8. Archief Reil
  9. Archief Lambert Erné - Universiteit Utrecht
  10. E-Mail en toegstuurde envelop van Gerco Schaap d.d. 21-08-2021
  11. Archief Jaap Brouwer
  12. Boek: 100 jaar Dorpsbelang 2e Exloërmond 1909-2009 : een dorpsgeschiedenis / [samenst.: Jantje Schuurman, Geert Schuurman, Dina Stavast ; eindred.: B.J. Mensingh]. - 2010
  13. www: Facebook Ralf Nagelkerke ((14-01-2024)


Het Strümphler pijpwerk staat nu achter het P.J. Teves front van de Doopsgezinde kerk te Krommenie. (Teves was een leerling van Strümphler)
Zie ook het Ingebruiknameboekje uit Krommenie van 1983 (08)


Foto: Marcel Pelt (2003)


Tijdschrift Kerk en Muziek 1984 nr. 7 september/oktober 2