Assen, Christelijk Gereformeerde kerk (Bethelkerk)
Geluidsopnamen Arian van der Mark
d.d. 5-11-2016
- Claude Balbastre delen uit
Receuil de Noëls
1901-1945 Joodse Synagoge
Het gebouw dateert uit 1901 en werd gebouwd als Joodse Synagoge. Het is een
ontwerp van de architect J. Smallenbroek (03).
Links foto Drents Archief, rechts ansichtkaart na 1960
1945-1970 Gereformeerd Vrijgemaakte kerk
Aanvankelijk was alleen een harmonium aanwezig.
1960: Tekening door
Mense Ruiter van juli 1960. Gevonden in het archief in de map Bethelkerk/Maranathakerk.
Misschien een niet gerealiseerd plan? Klik op de afbeelding voor een vergroting.
1965: Nieuw orgel in deze kerk door de firma E. R.
Ottes te Roden. Het is niet bekend wat er met het vorige instrument gebeurde.
Dit één-klaviers mechanisch sleeplade orgel had de volgende dispositie:
Manuaal | Pedaal | ||
Prestant | 4' | Dulciaan | 16' |
Gedekt | 8' | ||
Roerfluit | 4' | ||
Octaaf | 2' | ||
Cimbel | 2 st. |
Het orgel werd 29 mei 1965 in gebruik genomen (04).
Onderstaande afbeelding is van de voorkant van het programma bij de
ingebruikname van het instrument. (05)
Gereformeerd
gezinsblad 01-06-1965
Gereformeerd
gezinsblad 07-08-1965
Een foto van het
orgel sierde ook de voorzijde van het tijdschrift Organist en Eredienst van 1966
nr. 5
1970: De Gereformeerd Vrijgemaakten kopen de Gereformeerde Noorderkerk en de Bethelkerk wordt verlaten en staat een aantal jaren leeg.
Vervolg geschiedenis van bovenstaand instrument
-Het orgel werd verkocht aan de Vrijgemaakt
Gereformeerde gemeente te Stadskanaal. (06)
-Van daaruit is het ca. 1980 verkocht naar Creil Burgwalkerk. (07)
Situatie in Creil.
http://www.st-orgelcultuur-flevoland.nl/nagele_gkv.html
-De kerk in Creil werd in 1995 gesloten en het orgel werd verplaatst naar
de Gereformeerd Vrijgemaakte
kerk te Nagele. Bij de overplaatsing is de Dulciaan van het pedaal vervangen
door een Subbas 16'. De overplaatsing en de plaatsing van de Subbas is gedaan
door Klaas Kapitein uit Urk. (08) In 2007 was het orgel
"versleten" en werd een elektronisch orgel aangeschaft.
-Het orgel werd in 2007 verkocht aan Klaas Kaptein en door hem in 2010 geplaatst in de vergaderzaal van de
Gereformeerde Gemeente te Elspeet. (09)
Christelijk Gereformeerde kerk voor 1980
1972:
Er wordt een orgel aangekocht van de Rehobothkerk te Watergraafsmeer. Dit is een
sterk gewijzigd orgel van de orgelmaker Witte. Het orgel werd oorspronkelijk
gebouwd in 1873 voor de Prinsenkerk in Rotterdam.
Het orgel wordt door de
orgelmaker W. Boegem gedemonteert en de onderdelen worden opgeslagen in
Amstelveen en Assen. (12)
1981: Bij de plaatsing van het nieuwe Kaat en Tijhuis orgel
worden de in Amstelveen en Assen opgeslagen onderdelen door Kaat en Tijhuis
overgenomen.
Het is dus nooit tot plaatsing in Assen gekomen. (12)
De
hele geschiedenis
van dit orgel is te lezen in het boek van Teus den Toom "De orgelmakers Witte"
Deel II blz. 1198-1202
Oude kerkgebouw
(Inmiddels afgebroken) (10)
1980-heden Christelijk Gereformeerde kerk
Foto hierboven gekregen via E-Mail begin april 2003 door G. Vos.
Op 26 maart 1980 werd door de Christelijke Gereformeerde Kerk van Assen de Bethelkerk
in gebruik genomen. Na de
tweede wereldoorlog werd de synagoge van Assen overgenomen en in gebruik genomen
door de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt. Deze bouwden in 1966 de
Maranathakerk.
Van 1970 af stond het gebouw leeg en werd met sloop bedreigd.
Tot in 1979
kerkte de Christelijke
Gereformeerde Kerk in haar oude gebouw aan de Kanaalstraat - inmiddels gesloopt, om plaats
te maken voor woningen.
Door deze transactie met de gemeente
Assen kon de laatste herinnering aan het eens rijke Joodse leven in deze stad behouden
blijven. Na ingrijpende herstel- en verbouwingswerkzaamheden functioneert de kerk met
bijgebouwen nu dus als kerkelijk centrum van de Christelijke Gereformeerde Kerk. Het
opmerkelijke van het kerkgebouw is dat de ruimte enerzijds vrij klein en intiem is en
anderzijds door de grote hoogte (12.50 m tussen vloer en plafond) ongetwijfeld allure
heeft. Mede door de redelijke akoestiek is een ruimte ontstaan die bij uitstek geschikt is
voor het vieren van de eredienst. De gevelsteen herinnert nog aan het oude Joodse
gebedshuis (01).
Voor de orgelgeschiedenis van dit gebouw tussen 1945 en 1980 zie Assen, Maranathakerk
Orgel
Het besluit voor de aanschaf van een nieuw orgel door de kerkenraad viel in mei 1980, mede
nadat vertrouwen was gewekt voor de plannen van de orgelmakers Kaat & Tijhuis te
Kampen, die in samenwerking met de adviseurs ing. H.R. Smedema te Winsum Gn. en ing. T.
Heidinga te Leeuwarden een orgel hadden ontworpen met 22 stemmen, verdeeld over hoofdwerk,
rugpositief en vrij pedaal. Voor het ontwerp is aansluiting gezocht bij het werk van
Andreas Silbermann (1678-1734) en zijn zoon Johann Andreas (1712-1783). Er is niet naar
gestreefd een stijlcopie te realiseren, veeleer is getracht te komen tot een eigentijdse
interpretatie van een klassiek gegeven. Voor het frontontwerp is gekozen voor het schema
dat Andreas hanteerde voor het orgel dat bij bouwde te Marmoutier. De orgelmakers hebben
de torens van het orgel een halfcirkelvormige plattegrond te geven, terwijl de lijsten van
kappen en basementen het klassieke hoofdgestel vormen. Een typisch zuidelijk element zijn
de in het fries voortgezette consoles onder de torens. De kasten van het orgel zijn
gemaakt van oregon-pine en geschilderd in een roodbruine tint. Aparte vermelding verdient
het snij- en steekwerk aan het orgel. Het werd volgens ontwerp van T. Heidinga, uitgevoerd
door gemeenteleden en belangstellenden, allen amateurs. Het resultaat mag desalniettemin
gezien worden! Het niveau van het snijwerk doet nauwelijks onder voor professioneel
uitgevoerd werk. Het orgel heeft drie sleepladen n.l. twee gecombineerde pedaalwerkladen,
die staan opgesteld in de hoofdkast en een windlade voor het rugpositief. De
windvoorziening heeft één magazijnbalg, die met ruim bemeten houten kanalen op de
ventielkasten van de windladen is aangesloten. De winddruk bedraagt 70 mm waterkolom. Het
orgel heeft twee klassieke tremulanten nl. een tremblant fort die op het gehele orgel
werkt en een tremblant doux die op het rugpositief werkt. De toetstractuur is geheel
uitgevoerd in hout. Een deel van de draaipunten is niet ingevoerd. De manualen zijn als
staartklavieren gemaakt. De tractuur van het pedaal en het hoofdwerk is uitgevoerd met
walsramen, terwijl de tractuur van het rugpositief op de klassiek Franse wijze, met
stekers en in waaiervorm opgestelde balansen is geconstrueerd. Het metalen pijpwerk heeft
een gehamerde uitvoering bij een hoog loodgehalte.
Foto A.E. van Kooten,
Ermelo (11)
De dispositie van dit orgel werd als volgt:
Hoofdwerk | C - f''' | |
Bourdon | 16' | Groot octaaf van hout |
Montre | 8' | C t/m b in het front |
Bourdon | 8' | Geheel orgelmetaal, vanaf c' met enge lange roeren |
Prestant | 4' | C t/m Ais in het front |
Doublette | 2' | |
Cornet | V | Geplaatst op een verhoogde bank achter het front. Samenstelling op c': 8, 4, 2 2/3, 2, 1 3/5 |
Fourniture | IV | Samenstelling zie onder |
Cymbale | II | Samenstelling zie onder |
Trompette | 8' | |
Clairon | 4' | |
Rugwerk | C - f''' | |
Bourdon | 8' | |
Prestant | 4' | C t/m cis in het front |
Flûte | 4' | Met roeren |
Nasard | 2 2/3' | |
Doublette | 2' | Vrij wijd van mensuur |
Tierce | 1 3/5' | Fluitmensuur |
Fourniture | IV | Samenstelling zie onder |
Cromhorne | 8' | |
Pedaal | C - d' | |
Soubasse | 16' | Geheel van hout |
Octave | 8' | C t/m F in het front |
Trompette | 8' | |
Clairon | 4' |
Samenstelling Fourniture IV van het Hoofdwerk: | C | 1 1/3 | 1 | 2/3 | 1/2 | ||||
c | 2 | 1 1/3 | 1 | 2/3 | |||||
c' | 2 2/3 | 2 | 1 1/3 | 1 | |||||
c'' | 4 | 2 2/3 | 2 | 1 1/3 | |||||
c''' | 5 1/3 | 4 | 2/23 | 2 |
Samenstelling Cymbale II: | C | 1/2 | 1/3 | ||||||
c | 2/3 | 1/2 | |||||||
c' | 1 | 2/3 | |||||||
c'' | 1 1/3 | 1 | |||||||
c''' | 2 | 1 1/3 |
Samenstelling Fourniture IV van het rugwerk: | C | 1 | 2/3 | 1/2 | 1/3 | ||||
c | 1 1/3 | 1 | 2/3 | 1/2 | |||||
c' | 2 | 1 1/3 | 1 | 2/3 | |||||
c'' | 2 2/3 | 2 | 1 1/3 | 1 | |||||
c''' | 4 | 2/23 | 2 | 1 1/3 |
Schuifkoppeling voor de manualen, koppelingen van positief en hoofdwerk naar pedaal, tremblant fort op het gehele orgel, tremblant doux op het positief.
Het orgel is gestemd in de 1/6 komma-temperatuur. Hierbij zijn de kwinten dus 5 1/6
komma te klein. De kwint es - bes is echter 1/6 komma te groot gestemd. De es is dan als
dis bruikbaar, terwijl de kwint gis - dis nu een 1/2 komma te groot wordt en daardoor
redelijk bruikbaar is. De veel gebruikte grate tertsen blijven in dit systeem nog 1/3
komma te groot (bij de evenredig zwevende temperatuur zijn ze 2/3 komma te groot). De
onzuiverheden zijn dus over kwinten en tertsen beide verdeeld. Er zijn geen helemaal reine
of bijna reine intervallen. Het orgel werd op 17 december 1981 door de kerkelijke gemeente
in een speciale dienst in gebruik genomen. Het officiele ingebruiknemingsconcert volgde op
15 januari 1982, waarbij het orgel werd bespeeld door Hans van Nieuwkoop. (02)
De Wekker, 1 januari 1982, p. 7.
Eigentijdse
interpretatie van werk van Silbermann
Chr, Geref Bethelkerk
te Assen
De Chr. Geref. kerk te Assen kreeg een nieuw orgel dat op
15 januari jl. in gebruik werd genomen. Wij waren toen helaas niet in de
gelegenheid het orgelconcert, dat ter gelegenheid van de ingebruikneming werd
gegeven door Hans van Nieuwkoop, bij te wonen en daarom zijn wij onlangs naar de
Bethelkerk aan de Groningerstraat in Assen getogen om dit unieke orgel nader te
bezichtigen en te beluisteren. We werden bijzonder vriendelijk ontvangen door de
organiste dezer kerk mevrouw J. H. van Dalen (tel. 05920-55332).
Wij
vermelden een en ander even uitvoerig, aangezien deze organiste ook andere
belangstellenden graag op dit orgel wil ontvangen.
We hebben hier een orgel
gezien en mogen bespelen van grote importantie. We waren bovendien zeer verheugd
dat het Nederlandse orgelbezit en in engere; zin, de provincie Drenthe, met
zo''n fraai instrument is verrijkt. Dank zij vriendelijke medewerking van een
der adviseurs van de Orgelbouwadviescommissie van de Geref. Organistenvereniging,
de heer ing. Tj. Heidinga, kunnen wij u een uitvoerige beschrijving van dit
orgel geven.
Allereerst echter een klein stukje kerkhistorie. De Chr. Geref.
Gemeente van Assen is gehuisvest in een historisch gebouw. Op 26 maart 1980 werd
nl. door deze Gemeente de Bethelkerk in gebruik genomen. Het gebouw dateert uit
1901 en werd oorspronkelijk gebouwd als Joodse synagoge. Het is een ontwerp van
de bekende architekt Tjeerd Kuipers (1857-1942) die ook de fraai gerestaureerde
synagoge in Groningen en vele tientallen Geref. Kerken ontwierp. Na de Tweede
Wereldoorlog werd.de synagoge in Assen in gebruik genomen door de Geref. Kerk
Vrijgemaakt. Vanaf 1970 stond het gebouw echter leeg en werd het met sloop
bedreigd. Toen deed zich echter in 1971 een gelukkige omstandigheid voor. Tot
dat jaar hadden de Chr. Gereformeerden gekerkt in een gebouw aan de Kanaalstraat.
Toen de burgerlijke overheid dit gebouw wilde overnemen om het te slopen deed
zich de mogelijkheid voor deze voormalige synagoge aan te kopen. Door deze
transactie met de Gemeente Assen kon de herinnering aan het eens zo rijke Joodse
leven in de stad Assen behouden blijven. Na ingrijpende herstel- en
verbouwingswerkzaamheden functioneert deze voormalige synagoge met bijgebouwen
nu dus als kerkelijk centrum van de Chr. Geref. Kerk.
Allure
We vinden
hier en daar nog aanwijsbare gegevens dat we met een voormalige synagoge te doen
hebben. Onder meer is dit nog te zien aan de gevelsteen boven de hoofdingang
terwijl ook in de hal nog een ingemetselde steen ons herinnert aan deze Joodse
gebedsplaats. Het opmerkelijke van het kerkgebouw is dat de ruimte enerzijds
vrij klein en intiem is en anderzijds door de grote hoogte (12.50 m tussen vloer
en plafond) ongetwijfeld ook allure heeft.
Toen wij onlangs een brochure
kregen toegezonden en wij niet wisten waar het over ging, was onze eerste indruk
te maken te hebben met een Silbermann-orgel. Onze eerste impuls was toch
achteraf bekeken niet zo verwonderlijk omdat de orgelmakers Kaat en Tijhuis voor
het ontwerp van het nieuw orgel in de Chr. Geref. Kerk van Assen, inderdaad
aansluiting hebben gezocht bij het werk van Andreas Silbermann (1678-1734) en
zijn zoon Johann Andreas (1712-1783).
De werkplaats van de orgelmakers
Andreas en Johann Andreas Silbermann was gedurende een groot deel van de 18e
eeuw gevestigd te Straatsburg. Men treft hun orgels dan ook in deze stad en
wijde omgeving aan. Doordat Andreas Silbermann van 17041706 werkte in de
werkplaats van de orgelmaker Frangois Thiery te Parijs, is het duidelijk dat we
het werk van de Silbermanns tot de Franse school moeten rekenen. De orgels uit
deze school kenmerken zich door vurige tongwerken en een groots fvGrand Jeu" en
voorts door heldere prestanten en mixturen die samen een gesloten klinkend en
voornaam „Plein Jeu" vormen.
Schema
Naar deze orgels zijn de orgelmakers
Kaat en Tijhuis gaan kijken en hebben zo hun indrukken opgedaan en vastgelegd.
Voor het frontontwerp van het orgel te Assen is gekozen voor het schema dat
Andreas Silbermann hanteerde voor het orgel dat hij bouwde te Marmoutier. Toch
is er bewust niet naar gestreefd een stijlkopie te realiseren. Veeleer is
getracht te komen tot een eigentijdse interpretatie van klassieke voorbeelden en
gegevens. De orgelmakers Kaat en Tijhuis hebben de torens van het ongel dan ook
een halfcirkelvormige plattegrond gegeven, terwijl de lijsten van kappen en
basementen het klassieke hoofdgestel vormen. Typisch zuidelijke elementen zijn
de in het fries voortgezette consoles onder de torens. De kassen van het orgel
zijn gemaakt van oregon-pine en geschilderd in een roodbruine tint.
We willen
apart melding maken van het bijzonder fraaie snijen steekwerk aan dit orgel,
zoals dat werd ontworpen door de adviseur Tj. Heidinga. Dit snijwerk werd door
de gemeenteleden en enkele andere belangstellenden uitgevoerd. Het snijwerk past
niet alleen uitmuntend bij dit orgel doch is tevens zo vakkundig uitgevoerd dat
het gewoon professioneel valt te noemen. Het orgel heeft drie sleepladen nl.
twee gecombineerde pedaalhoofdwerkladen die staan opgesteld in de hoofdkas en
een windlade voor het rugpositief. De windvoorziening heeft één magazijnbalg,
die met ruim bemeten houten kanalen op de ventielkassen van de windlade is
aangesloten. De winddruk bedraagt 70 mm waterkolom. Een en ander voldeed
uitstekend. Voorts heeft het orgel twee klassieke tremulanten nl. een tremulant-fort
die op het gehele orgel werkt en een tremulant-doux die alleen op het
rugpositief werkt. De toetstractuur is geheel uitgevoerd in hout.
Gehamerd
Voorts willen wij nog vermelden dat het metalen pijpwerk een gehamerde
uitvoering heeft bij een hoog loodgehalte. We willen ook vanaf deze plaats de
Chr. Geref. Kerk van Assen van harte feliciteren met dit orgel dat „klinkt als
een klok" en voorts onze complimenten uitspreken voor de ondernemingsgeest van
deze kerk.
We zullen van dit orgel ongetwijfeld nog veel horen, wij hopen dat
de orgelmakers Kaat en Tijhuis ook op andere plaatsen in staat gesteld zullen
worden hun ambachtelijke werk „ten toon te spreiden". Onze verwachtingen voor de
toekomst zijn hieromtrent hooggespannen.
Dispositie
Hoofdmanuaal: Montre
8'', Cornet 5 st.discant. Bourdon 16'', Bourdon 8'', Prestant 4'', Doublette
2'', Fourniture 4 st., Cymbale 2 St., Trompette 8'', Clairon 4''.
Rugpositief
Prestant 4'', Bourdon 8'', Flüte 4'', Nasard 2 2/3'', Doublette 2'', Tierce 1
3/5'', Fourniture 4 St., Cromhome 8''.
Pedaal: Sousbasse 16'', Octave 8'',
Trompette S;, Clairon 4''.
De manualen worden gekoppeld door het bovenmanuaal
te verschuiven.
Reformatorisch Dagblad, 8 mei 1982, p. 14.
De Wekker, 8 januari
1982, p. 5.
Nederlands dagblad 20-01-1982
Schrijver |
Boek- of tijdschrift artikel |
Omschrijving |
KNOV |
Het Orgel 1982/03 |
Orgelbouwnieuws |
Tjibbe Heidinga | Organist en eredienst 1982/05 | Het orgel van de Christelijk gereformeerde kerk te Assen blz01, blz02 en blz03 |
De Mixtuur no 38(1982)305 en de Mixtuur no 39(1982)353. | ||
De Orgelvriend 1982-06 | Het orgel in de Chr. Geref. Bethelkerk te Assen blz01 en blz02 |
Bronvermelding: