Assen, Christelijk Gereformeerde kerk (Bethelkerk)

Geluidsopnamen Arian van der Mark d.d. 5-11-2016
 -
Claude Balbastre delen uit Receuil de Noëls

1901-1945 Joodse Synagoge
Het gebouw dateert uit 1901 en werd gebouwd als Joodse Synagoge. Het is een ontwerp van de architect J. Smallenbroek (03).


Links foto Drents Archief, rechts ansichtkaart na 1960

1945-1970 Gereformeerd Vrijgemaakte kerk
Aanvankelijk was alleen een harmonium aanwezig.

1960: Tekening door Mense Ruiter van juli 1960. Gevonden in het archief in de map Bethelkerk/Maranathakerk.

Misschien een niet gerealiseerd plan? Klik op de afbeelding voor een vergroting.

1965: Nieuw orgel in deze kerk door de firma E. R. Ottes te Roden. Het is niet bekend wat er met het vorige instrument gebeurde.
Dit één-klaviers mechanisch sleeplade orgel had de volgende dispositie:

Manuaal   Pedaal  
Prestant 4' Dulciaan 16'
Gedekt 8'    
Roerfluit 4'    
Octaaf 2'    
Cimbel 2 st.    

Het orgel werd 29 mei 1965 in gebruik genomen (04). Onderstaande afbeelding is van de voorkant van het programma bij de ingebruikname van het instrument. (05)




Gereformeerd gezinsblad 01-06-1965


Gereformeerd gezinsblad 07-08-1965


Een foto van het orgel sierde ook de voorzijde van het tijdschrift Organist en Eredienst van 1966 nr. 5

1970: De Gereformeerd Vrijgemaakten kopen de Gereformeerde Noorderkerk en de Bethelkerk wordt verlaten en staat een aantal jaren leeg.

Vervolg geschiedenis van bovenstaand instrument
-Het orgel werd verkocht aan de Vrijgemaakt Gereformeerde gemeente te Stadskanaal. (06)
-Van daaruit is het ca. 1980 verkocht naar Creil Burgwalkerk. (07)

Situatie in Creil. http://www.st-orgelcultuur-flevoland.nl/nagele_gkv.html
-De kerk in Creil werd in  1995 gesloten en het orgel werd verplaatst naar de Gereformeerd Vrijgemaakte kerk te Nagele. Bij de overplaatsing is de Dulciaan van het pedaal vervangen door een Subbas 16'. De overplaatsing en de plaatsing van de Subbas is gedaan door Klaas Kapitein uit Urk. (08)  In 2007 was het orgel "versleten" en werd een elektronisch orgel aangeschaft.
-Het orgel werd in 2007 verkocht aan Klaas Kaptein en door hem in 2010 geplaatst in de vergaderzaal van de Gereformeerde Gemeente te Elspeet. (09)

Christelijk Gereformeerde kerk voor 1980
1972: Er wordt een orgel aangekocht van de Rehobothkerk te Watergraafsmeer. Dit is een sterk gewijzigd orgel van de orgelmaker Witte. Het orgel werd oorspronkelijk gebouwd in 1873 voor de Prinsenkerk in Rotterdam.
Het orgel wordt door de orgelmaker W. Boegem gedemonteert en de onderdelen worden opgeslagen in Amstelveen en Assen. (12)

1981: Bij de plaatsing van het nieuwe Kaat en Tijhuis orgel worden de in Amstelveen en Assen opgeslagen onderdelen door Kaat en Tijhuis overgenomen.
Het is dus nooit tot plaatsing in Assen gekomen.  (12)
De hele geschiedenis van dit orgel is te lezen in het boek van Teus den Toom "De orgelmakers Witte" Deel II blz. 1198-1202

Oude kerkgebouw (Inmiddels afgebroken) (10)

1980-heden Christelijk Gereformeerde kerk
Foto hierboven gekregen via E-Mail  begin april 2003 door G. Vos.
Op 26 maart 1980 werd door de Christelijke Gereformeerde Kerk van Assen de Bethelkerk in gebruik genomen.  Na de tweede wereldoorlog werd de synagoge van Assen overgenomen en in gebruik genomen door de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt. Deze bouwden in 1966 de Maranathakerk. Van 1970 af stond het gebouw leeg en werd met sloop bedreigd.
Tot in 1979 kerkte de Christelijke Gereformeerde Kerk in haar oude gebouw aan de Kanaalstraat - inmiddels gesloopt, om plaats te maken voor woningen.
Door deze transactie met de gemeente Assen kon de laatste herinnering aan het eens rijke Joodse leven in deze stad behouden blijven. Na ingrijpende herstel- en verbouwingswerkzaamheden functioneert de kerk met bijgebouwen nu dus als kerkelijk centrum van de Christelijke Gereformeerde Kerk. Het opmerkelijke van het kerkgebouw is dat de ruimte enerzijds vrij klein en intiem is en anderzijds door de grote hoogte (12.50 m tussen vloer en plafond) ongetwijfeld allure heeft. Mede door de redelijke akoestiek is een ruimte ontstaan die bij uitstek geschikt is voor het vieren van de eredienst. De gevelsteen herinnert nog aan het oude Joodse gebedshuis (01).

Voor de orgelgeschiedenis van dit gebouw tussen 1945 en 1980 zie Assen, Maranathakerk

Orgel
Het besluit voor de aanschaf van een nieuw orgel door de kerkenraad viel in mei 1980, mede nadat vertrouwen was gewekt voor de plannen van de orgelmakers Kaat & Tijhuis te Kampen, die in samenwerking met de adviseurs ing. H.R. Smedema te Winsum Gn. en ing. T. Heidinga te Leeuwarden een orgel hadden ontworpen met 22 stemmen, verdeeld over hoofdwerk, rugpositief en vrij pedaal. Voor het ontwerp is aansluiting gezocht bij het werk van Andreas Silbermann (1678-1734) en zijn zoon Johann Andreas (1712-1783). Er is niet naar gestreefd een stijlcopie te realiseren, veeleer is getracht te komen tot een eigentijdse interpretatie van een klassiek gegeven. Voor het frontontwerp is gekozen voor het schema dat Andreas hanteerde voor het orgel dat bij bouwde te Marmoutier. De orgelmakers hebben de torens van het orgel een halfcirkelvormige plattegrond te geven, terwijl de lijsten van kappen en basementen het klassieke hoofdgestel vormen. Een typisch zuidelijk element zijn de in het fries voortgezette consoles onder de torens. De kasten van het orgel zijn gemaakt van oregon-pine en geschilderd in een roodbruine tint. Aparte vermelding verdient het snij- en steekwerk aan het orgel. Het werd volgens ontwerp van T. Heidinga, uitgevoerd door gemeenteleden en belangstellenden, allen amateurs. Het resultaat mag desalniettemin gezien worden! Het niveau van het snijwerk doet nauwelijks onder voor professioneel uitgevoerd werk. Het orgel heeft drie sleepladen n.l. twee gecombineerde pedaalwerkladen, die staan opgesteld in de hoofdkast en een windlade voor het rugpositief. De windvoorziening heeft één magazijnbalg, die met ruim bemeten houten kanalen op de ventielkasten van de windladen is aangesloten. De winddruk bedraagt 70 mm waterkolom. Het orgel heeft twee klassieke tremulanten nl. een tremblant fort die op het gehele orgel werkt en een tremblant doux die op het rugpositief werkt. De toetstractuur is geheel uitgevoerd in hout. Een deel van de draaipunten is niet ingevoerd. De manualen zijn als staartklavieren gemaakt. De tractuur van het pedaal en het hoofdwerk is uitgevoerd met walsramen, terwijl de tractuur van het rugpositief op de klassiek Franse wijze, met stekers en in waaiervorm opgestelde balansen is geconstrueerd. Het metalen pijpwerk heeft een gehamerde uitvoering bij een hoog loodgehalte.


Foto A.E. van Kooten, Ermelo (11)

De dispositie van dit orgel werd als volgt:

Hoofdwerk C - f'''  
Bourdon 16' Groot octaaf van hout
Montre 8' C t/m b in het front
Bourdon 8' Geheel orgelmetaal, vanaf c' met enge lange roeren
Prestant 4' C t/m Ais in het front
Doublette 2'  
Cornet V Geplaatst op een verhoogde bank achter het front.
Samenstelling op c': 8, 4, 2 2/3, 2, 1 3/5
Fourniture IV Samenstelling zie onder
Cymbale II Samenstelling zie onder
Trompette 8'  
Clairon 4'  
Rugwerk C - f'''  
Bourdon 8'  
Prestant 4' C t/m cis in het front
Flûte 4' Met roeren
Nasard 2 2/3'  
Doublette 2' Vrij wijd van mensuur
Tierce 1 3/5' Fluitmensuur
Fourniture IV Samenstelling zie onder
Cromhorne 8'  
Pedaal C - d'  
Soubasse 16' Geheel van hout
Octave 8' C t/m F in het front
Trompette 8'  
Clairon 4'  

 

Samenstelling Fourniture IV van het Hoofdwerk: C 1 1/3 1 2/3 1/2
c 2 1 1/3 1 2/3
c' 2 2/3 2 1 1/3 1
c'' 4 2 2/3 2 1 1/3
c''' 5 1/3 4 2/23 2
Samenstelling Cymbale II: C 1/2 1/3
c 2/3 1/2
c' 1 2/3
c'' 1 1/3 1
c''' 2 1 1/3
Samenstelling Fourniture IV van het rugwerk: C 1 2/3 1/2 1/3
c 1 1/3 1 2/3 1/2
c' 2 1 1/3 1 2/3
c'' 2 2/3 2 1 1/3 1
c''' 4 2/23 2 1 1/3

Schuifkoppeling voor de manualen, koppelingen van positief en hoofdwerk naar pedaal, tremblant fort op het gehele orgel, tremblant doux op het positief.

Het orgel is gestemd in de 1/6 komma-temperatuur. Hierbij zijn de kwinten dus 5 1/6 komma te klein. De kwint es - bes is echter 1/6 komma te groot gestemd. De es is dan als dis bruikbaar, terwijl de kwint gis - dis nu een 1/2 komma te groot wordt en daardoor redelijk bruikbaar is. De veel gebruikte grate tertsen blijven in dit systeem nog 1/3 komma te groot (bij de evenredig zwevende temperatuur zijn ze 2/3 komma te groot). De onzuiverheden zijn dus over kwinten en tertsen beide verdeeld. Er zijn geen helemaal reine of bijna reine intervallen. Het orgel werd op 17 december 1981 door de kerkelijke gemeente in een speciale dienst in gebruik genomen. Het officiele ingebruiknemingsconcert volgde op 15 januari 1982, waarbij het orgel werd bespeeld door Hans van Nieuwkoop. (02)



De Wekker, 1 januari 1982, p. 7.

Eigentijdse interpretatie van werk van Silbermann
Chr, Geref Bethelkerk te Assen
De Chr. Geref. kerk te Assen kreeg een nieuw orgel dat op 15 januari jl. in gebruik werd genomen. Wij waren toen helaas niet in de gelegenheid het orgelconcert, dat ter gelegenheid van de ingebruikneming werd gegeven door Hans van Nieuwkoop, bij te wonen en daarom zijn wij onlangs naar de Bethelkerk aan de Groningerstraat in Assen getogen om dit unieke orgel nader te bezichtigen en te beluisteren. We werden bijzonder vriendelijk ontvangen door de organiste dezer kerk mevrouw J. H. van Dalen (tel. 05920-55332).
Wij vermelden een en ander even uitvoerig, aangezien deze organiste ook andere belangstellenden graag op dit orgel wil ontvangen.
We hebben hier een orgel gezien en mogen bespelen van grote importantie. We waren bovendien zeer verheugd dat het Nederlandse orgelbezit en in engere; zin, de provincie Drenthe, met zo''n fraai instrument is verrijkt. Dank zij vriendelijke medewerking van een der adviseurs van de Orgelbouwadviescommissie van de Geref. Organistenvereniging, de heer ing. Tj. Heidinga, kunnen wij u een uitvoerige beschrijving van dit orgel geven.
Allereerst echter een klein stukje kerkhistorie. De Chr. Geref. Gemeente van Assen is gehuisvest in een historisch gebouw. Op 26 maart 1980 werd nl. door deze Gemeente de Bethelkerk in gebruik genomen. Het gebouw dateert uit 1901 en werd oorspronkelijk gebouwd als Joodse synagoge. Het is een ontwerp van de bekende architekt Tjeerd Kuipers (1857-1942) die ook de fraai gerestaureerde synagoge in Groningen en vele tientallen Geref. Kerken ontwierp. Na de Tweede Wereldoorlog werd.de synagoge in Assen in gebruik genomen door de Geref. Kerk Vrijgemaakt. Vanaf 1970 stond het gebouw echter leeg en werd het met sloop bedreigd. Toen deed zich echter in 1971 een gelukkige omstandigheid voor. Tot dat jaar hadden de Chr. Gereformeerden gekerkt in een gebouw aan de Kanaalstraat. Toen de burgerlijke overheid dit gebouw wilde overnemen om het te slopen deed zich de mogelijkheid voor deze voormalige synagoge aan te kopen. Door deze transactie met de Gemeente Assen kon de herinnering aan het eens zo rijke Joodse leven in de stad Assen behouden blijven. Na ingrijpende herstel- en verbouwingswerkzaamheden functioneert deze voormalige synagoge met bijgebouwen nu dus als kerkelijk centrum van de Chr. Geref. Kerk.
Allure
We vinden hier en daar nog aanwijsbare gegevens dat we met een voormalige synagoge te doen hebben. Onder meer is dit nog te zien aan de gevelsteen boven de hoofdingang terwijl ook in de hal nog een ingemetselde steen ons herinnert aan deze Joodse gebedsplaats. Het opmerkelijke van het kerkgebouw is dat de ruimte enerzijds vrij klein en intiem is en anderzijds door de grote hoogte (12.50 m tussen vloer en plafond) ongetwijfeld ook allure heeft.
Toen wij onlangs een brochure kregen toegezonden en wij niet wisten waar het over ging, was onze eerste indruk te maken te hebben met een Silbermann-orgel. Onze eerste impuls was toch achteraf bekeken niet zo verwonderlijk omdat de orgelmakers Kaat en Tijhuis voor het ontwerp van het nieuw orgel in de Chr. Geref. Kerk van Assen, inderdaad aansluiting hebben gezocht bij het werk van Andreas Silbermann (1678-1734) en zijn zoon Johann Andreas (1712-1783).
De werkplaats van de orgelmakers Andreas en Johann Andreas Silbermann was gedurende een groot deel van de 18e eeuw gevestigd te Straatsburg. Men treft hun orgels dan ook in deze stad en wijde omgeving aan. Doordat Andreas Silbermann van 17041706 werkte in de werkplaats van de orgelmaker Frangois Thiery te Parijs, is het duidelijk dat we het werk van de Silbermanns tot de Franse school moeten rekenen. De orgels uit deze school kenmerken zich door vurige tongwerken en een groots fvGrand Jeu" en voorts door heldere prestanten en mixturen die samen een gesloten klinkend en voornaam „Plein Jeu" vormen.
Schema
Naar deze orgels zijn de orgelmakers Kaat en Tijhuis gaan kijken en hebben zo hun indrukken opgedaan en vastgelegd. Voor het frontontwerp van het orgel te Assen is gekozen voor het schema dat Andreas Silbermann hanteerde voor het orgel dat hij bouwde te Marmoutier. Toch is er bewust niet naar gestreefd een stijlkopie te realiseren. Veeleer is getracht te komen tot een eigentijdse interpretatie van klassieke voorbeelden en gegevens. De orgelmakers Kaat en Tijhuis hebben de torens van het ongel dan ook een halfcirkelvormige plattegrond gegeven, terwijl de lijsten van kappen en basementen het klassieke hoofdgestel vormen. Typisch zuidelijke elementen zijn de in het fries voortgezette consoles onder de torens. De kassen van het orgel zijn gemaakt van oregon-pine en geschilderd in een roodbruine tint.
We willen apart melding maken van het bijzonder fraaie snijen steekwerk aan dit orgel, zoals dat werd ontworpen door de adviseur Tj. Heidinga. Dit snijwerk werd door de gemeenteleden en enkele andere belangstellenden uitgevoerd. Het snijwerk past niet alleen uitmuntend bij dit orgel doch is tevens zo vakkundig uitgevoerd dat het gewoon professioneel valt te noemen. Het orgel heeft drie sleepladen nl. twee gecombineerde pedaalhoofdwerkladen die staan opgesteld in de hoofdkas en een windlade voor het rugpositief. De windvoorziening heeft één magazijnbalg, die met ruim bemeten houten kanalen op de ventielkassen van de windlade is aangesloten. De winddruk bedraagt 70 mm waterkolom. Een en ander voldeed uitstekend. Voorts heeft het orgel twee klassieke tremulanten nl. een tremulant-fort die op het gehele orgel werkt en een tremulant-doux die alleen op het rugpositief werkt. De toetstractuur is geheel uitgevoerd in hout.
Gehamerd
Voorts willen wij nog vermelden dat het metalen pijpwerk een gehamerde uitvoering heeft bij een hoog loodgehalte. We willen ook vanaf deze plaats de Chr. Geref. Kerk van Assen van harte feliciteren met dit orgel dat „klinkt als een klok" en voorts onze complimenten uitspreken voor de ondernemingsgeest van deze kerk.
We zullen van dit orgel ongetwijfeld nog veel horen, wij hopen dat de orgelmakers Kaat en Tijhuis ook op andere plaatsen in staat gesteld zullen worden hun ambachtelijke werk „ten toon te spreiden". Onze verwachtingen voor de toekomst zijn hieromtrent hooggespannen.
Dispositie
Hoofdmanuaal: Montre 8'', Cornet 5 st.discant. Bourdon 16'', Bourdon 8'', Prestant 4'', Doublette 2'', Fourniture 4 st., Cymbale 2 St., Trompette 8'', Clairon 4''.
Rugpositief Prestant 4'', Bourdon 8'', Flüte 4'', Nasard 2 2/3'', Doublette 2'', Tierce 1 3/5'', Fourniture 4 St., Cromhome 8''.
Pedaal: Sousbasse 16'', Octave 8'', Trompette S;, Clairon 4''.
De manualen worden gekoppeld door het bovenmanuaal te verschuiven.
Reformatorisch Dagblad, 8 mei 1982, p. 14.



De Wekker, 8 januari 1982, p. 5.


Nederlands dagblad 20-01-1982

 Literatuur:

Schrijver

Boek- of tijdschrift artikel

Omschrijving

KNOV

Het Orgel 1982/03

Orgelbouwnieuws
Tjibbe Heidinga Organist en eredienst 1982/05 Het orgel van de Christelijk gereformeerde kerk te Assen blz01, blz02 en blz03
  De Mixtuur no 38(1982)305 en de Mixtuur no 39(1982)353.  
  De Orgelvriend 1982-06 Het orgel in de Chr. Geref. Bethelkerk te Assen
blz01 en blz02

Bronvermelding:

  1. Reformatorisch Dagblad 8-5-1982. Van Mechelen a. w. 12-8-1993.
  2. Van Mechelen a. w. 12-8-1993.
  3. E-Mail van Peter Dillingh d.d. 27-4-2002 22:20
  4. Organist en Eredienst (1966) no 5. Het Orgelblad (1965) 175.
  5. E-Mails van Wieger van Asperen d.d. 8-10-2005 en 11-10-2005
  6. Vriendelijke mededeling organist G. Menkveld, die ons ook kennis liet nemen van het bestek van de firma Blank.
  7. E-Mails van Wieger van Asperen d.d. 8-10-2005 en 11-10-2005
  8. E-Mails van Robert Helder d.d. 18-07-2006
  9. E-mail van Robert Helder d.d. 19-04-2010
  10. Reliwiki: http://reliwiki.nl/index.php?title=Bestand:Assen_vml.Christelijk_Gereformeerde_kerk.jpg
  11. Reliwiki: http://reliwiki.nl/index.php?title=Assen,_Groningerstraat_14_-_Bethel
  12. E-Mail d.d. 20 augustus 2017 van Frits Kaan. Hij wees me op een vermelding in http://orgbase.nl bij de Ontmoetingskerk van Fijnaart.