2e Exloërmond, Hervormde kerk Zuiderdiep 150


Foto: Facebook Oud Drenthe in woord een beeld


Drents Archief, Og02815, 2e Exloërmond. Nederlands Hervormde Kerk en Pastorie aan het Zuiderdiep 150 in ca. 1914. (klik op de foto voor een vergroting)

Ca. 1900: Ralf Nagelkerke familieverhaal: Mijn overgrootvader Johan Frederik Karel Hofmeester was rond 1900 als evangelist/godsdienstonderwijzer werkzaam in 2e Exloërmond. Via een brief aan Koningin Wilhelmina kreeg hij het voor elkaar dat er een harmonium geplaatst kon worden. (13)

1916: Reparatie door O. van Hattum voor f 12,50.

1918: Er werd door A.S.J. Dekker een gebruikt orgel geplaatst, dat afkomstig was uit Warns.  Het orgel werd gekocht voor f 1.500,- en het oude orgel kon worden verkocht voor f 100,-.
De ingebruikname vond plaats op 11 juli 1918. Een collecte bracht f 163,- op. Dhr. Mooibroek werd aangesteld als tijdelijk organist.


De Amsterdammer 16-07-1918

Prestant 8 vt
Holpijp 8 vt
Octaaf 4 vt
Fluit 4 vt
Octaaf 2 vt
Cornet 4 st
Mixtuur  
Quint 3 vt
 
Geschiedenis van het orgel in Beemster en Warns
1780: Het orgel werd oorspronkelijk gebouwd door J. Strümphler voor de Rooms-Katholieke statie te Beemster.
Broekhuyzen beschreef het instrument als volgt: 'Het orgel in de kerk der r. cath. gemeente aldaar is gemaakt en voltooid in 17.. door J. Strümphler, orgelmaker te Amsterdam. Heeft 8 stemmen en een handclavier, geen pedaal en twee blaasbalgen.' (14)

1883: Het orgel werd te koop aangeboden en verkocht naar Warns. Zie onderstaande advertentie.


De Tijd 21 november 1883

In Warns was men vooral op aandrang van de plaatselijke predikant op zoek naar een instrument. In de kerkenraadsnotulen van 10 dec. 1883 is het volgende te lezen: "dat toen hij als beroepen predikant de gemeente bezocht de begeerte bij hem, opkwam, dat zoo hij het beroep aannam er een Orgel geplaatst werd op de kraak - Met persoonlijke consideratie heeft men echter niet te rekenen maar toch meent hij op grond van de H. Schrift hij pogingen in ‘t werk mag stellen ter verkrijging van een orgel in de kerk".
Een daartoe ingestelde commissie moest liefdegaven verzamelen en had in maart 1884 reeds f 900. -- a f 1000,-- aan toezeggingen. Ook wilde SW. Muizelaar het orgel wel gratis bespelen. In de vergadering van 17 maart 1884 werd besloten een passend orgel aan te kopen: "Tot deze koop bestond gelegenheid omdat de Heer (E. S.) Ypma van Bolsward, wiens orgel gezien was, bekend was met de bezichtiging van zijn orgel, dat in de Midden Beemster Staat (....)".
Eeltje Ypma ontving f 825, - voor het door hem geplaatste orgel: ook betaalde men A. Zeldenrust f 27,50 ‘wegens vergulden van het orgel’. De ingebruikneming vond plaats op 2 juni 1884.
Tot 1889 stemde Ypma hel orgel jaarlijks voor f 115,- per keer, in laatstgenoemd jaar deed zijn stiefzoon en opvolger Willem Postma dit werk.

1893-1896: In 1893 werd f 75.- uitgetrokken voor orgelonderhoud, drie jaar later f 7,06.

1901: Het orgel werd hersteld door Bakker & Timmenga voor f 30,-,

1908: Werkzaamheden voor f 12,-.

1912 Uitgave van f 10.-.

1918: A.S.J. Dekker bouwde een nieuw orgel in Warns en plaatste het Strümphler-orgel in juli over naar Tweede Exloërmond. (01)

De dispositie in Warns was waarschijnlijk als volgt:

Bourdon 16' discant
Prestant 8'
Holpijp 8'
Viola da Gamba 8'
Octaaf 4'
Gemshoorn 4'
Octaaf 2'
Mixtuur III-IV b/d


Vervolg geschiedenis te Tweede Exloërmond:
1919: Reparatie door Dekker voor f 22,50

1920: Joh. Vorsterveld werd aangesteld als organist.
Reparatie door de organist van de kerk.

1923: Reparatie door H. Thijs.


Ansichtkaart, jaren '70 van de 20e eeuw,

1938-1939: Voorstel door Holtman en Leemhuis uit Zuidbroek voor het overplaatsen van het orgel vanuit de oude kerk naar de nieuwe kerk. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd, waarbij het oude front en de frontpijpen verloren zijn gegaan.

Informatie vanuit het boek van Jaap Brouwer: Johan van Meurs een studie over een pionierend orgeladviseur:
In Van Meurs’ archief bevindt zich een offerte van Doornbos van 16 december 1939 met betrekking tot het orgel van Exloo.659
Deze stelde de volgende werkzaamheden voor: schoonmaak ƒ 325, herstel ƒ 75, uitbreiding met Tremulant ƒ 45 en dispositiewijziging ƒ 100. Van Meurs wijzigde de eerste en laatste post in resp. ƒ 365 en ƒ 125.
Kennelijk waren gemaakte afspraken niet eenduidig, want in dezelfde maand schreef J. Smit uit Exloo hem dat een en ander elkaar gekruist had en de opdracht inmiddels al verstrekt was.
Of het tot daadwerkelijke uitvoering is gekomen, is niet duidelijk want op 2 februari 1940 schreef Smit: ‘[...]schoonmaak en restauratie voorlopig uitstellen in verband met de bijzonder slechte weersomstandigheden’. Hij vervolgde met: ‘Een deskundige vanwege de vereeniging van kerkvoogden noemde een belangrijk lager bedrag.660 (...) Zou het, bij eene eventueele aanbesteding onder U bekende orgelmakers, mogelijk zijn dat het verschil nog iets wordt weggewerkt, zonder dat het werk er onder lijdt en het onder uw toezicht wordt uitgevoerd?’ Of er daadwerkelijk werkzaamheden zijn uitgevoerd, valt aan de hand van deze beperkte archivalia niet vast te stellen.

659 GrA, toegang 1618, inv. nr. 17. Jan Doornbos bouwde dit orgel in 1910.
660 Vermoedelijk doelt hij hier op Kardinus Luijten.


Advertentie uit het maandblad "organist en Eredienst" van de Gereformeerde organisten Vereniging jaren '40 van de vorige eeuw


Foto vanuit http://www.kerkeninbeeld.nl

Klaviatuur van het Strümpfler-orgel
Op bovenstaande foto bespeelt Gerrit Hoving (†1994) het Strümphler-instrument zoals het te 2e Exloërmond stond opgesteld.

Onderstaand foto's van het Strümphler-instrument uit een nalatenschap van een dame, die bevriend was met Klaas Bolt. (10)
Klik op de foto voor een vergroting







1940: Voorstel van orgelmakers Holtman en Leemhuis uit Zuidbroek voor het repareren van waterschade en een wijziging van het orgel.

1947: Op 3 april een brief van de orgelmaker Kamphuis uit Schiedam voor het plaatsen van een nieuw orgel. Hij plaatst binnenkort een nieuw orgel in de Baptistengemeente van Tweede Exloërmond. Een opdracht wordt niet verstrekt.

1948: Op 12 februari schrijft J.H. Besselaar jr. namens de Orgelcommissie van de raad voor kerk en eredienst dat de commissie het schrijven van de kerkvoogdij in behandeling wordt genomen.
Op 3 maart schrijft de Orgelcommissie van de Hervormde Kerk aan de kerkvoogdij dat dhrn. Legêne en Erné op 31 maart een bezoek aan het orgel zullen brengen.
In een brief van 24 april wordt gemeld dat de archieven van Dekker uit Goes verloren zijn gegaan door oorlogshandelingen en dus niet meer na te gaan is wie de oorspronkelijke bouwer van het orgel was. De commissie zal trachten via oude dispositieboeken de herkomst te achterhalen.
Op 28 april schrijven Holtman en Leemhuis dat ze geen foto in bezit hebben van de oude kast van het orgel.
Op 12 juni schrijven Holtman en Leemhuis aan organist Hoving dat ze geen kans zien een tekening te vervaardigen van de oude kast. De oude frontpijpen zijn niet meer aanwezig.

1949: Van 10 augustus dateert een rapport van de orgelcommissie. De situatie van het orgel wordt als volgt weergegeven: "Oorspronkelijk zaalorgel zonder vrij pedaal. Veel oud pijpwerk nog aanwezig". Onderstaand de dispositiebeschrijving in het rapport.

Bourdon 16' discant vanaf c' Oud, Inscriptie: "Bordon 16 vt".
Prestant 8' Oud, groot octaaf is nieuw en van zink
Holpijp 8' Oud, Inscriptie: "Holpijp 8 voet".
Viola 8' Nieuw. Ipv. Quint 3'?
Octaaf 4' Oud. Inscriptie op C: "J.S. Strümpfler 1780"
Gemshoorn 4' Oud
Octaaf 2' Oud
Cornet III nieuw 1950
Mixtuur III-IV b/d Oud
Ventiel    

De Commissie adviseert om het orgel te laten restaureren door de firma van Vulpen uit Utrecht. Deze orgelmakers leverden onlangs een orgel af te Willemsoord (Ov.)


Foto André van Dijk (03)

Inventarisatiebriefjes (01, 02 en 03) in verschillende handschriften van het orgel van voor de restauratie.  (09)

1950: Restauratie door van Vulpen.
Op 26 januari brengt Van Vulpen een offerte uitn. De volgende werkzaamheden worden gespecificeerd:
 - Demontage en vervoer naar Utrecht.
 - Repareren van het pijpwerk. De Viola 8' vervangen door een Quint 3'
 - Restauratie van de  windlade
 - Klaviatuur restaureren en van nieuw ivoor voorzien. Nieuwe registerplaatsjes maken van coromandelhout met geschilderde letters.
 - Verwijderen van de pneumatische lade en de pijpen verplaatsen bnaar een nieuwe pijpenstok en met conducten verbinden met de gerestaureerde windlade.
 - Balgen en kanalen afdichten met schapenleer
 - Windmotor in een dempkist plaatsen.
 - Orgelkas vernieuwen in eikenhout.
De restauratiekosten worden geschat op f 3.225,-. Het aantal arbeidsuren wordt ingeschat op 952 a f 2,- per uur. (09)

Het orgel wordt uitgebreid beschreven in het kerkblad van september 1950. Het orgel zal op 19 september in gebruik worden genomen met een bespeling door Lambert Erné.
Op 16 september wordt door de Hervormde Orgelcommissie het eindrapport uitgebracht. Ten opzichte van de offerte zijn er een paar afwijkingen en aanvullingen:
 - De Viola is vervangen door een Cornet III in plaats van den Quint 3'
 - De oude registeropschriften zijn onder de oude verflaag vandaan gehaald. Er behoefden geen nieuwe registerplaatjes te worden gemaakt.
De HOC is zeer tevreden met het eindresultaat. (09)

Geluidsfragmenten (MP3) van dit instrument door Gerrit Hoving:
Orgeldemonstratie met afgeroepen registraties.
Wie Schön leuchtet uns der Morgenstern Dietrich Buxtehude.

195x: Predikant H. de Noo schrijft op 20 juni aan Lambert Erné dat het orgel tot nu toe wordt gestemd door Van Vulpen uit Utrecht.
De kosten zijn voor de kerkvoogdij eigenlijk te hoog omdat de kosten van het reizen van Utrecht naar Tweede-Exlöermond ook in rekening worden gebracht.
Men wil nu weer zijn toevlucht nemen tot stemmers, die met weinig kennis van zaken de stemming uitvoeren. De predikant heeft dit tot nu toe weten te voorkomen.
Weet Erné misschien een goede stemmer meer in de buurt? (09)


Tekening door Jan Vissering (1933-2017) (11)

1970: De kerkvoogdij vraagt op 11 maart advies aan de HOC omdat het orgel een aantal mankementen heeft. Men spreekt zijn voorkeur uit voor Van Vulpen.
Op 26 maart antwoordt de HOC dat Lambert Erné zal worden ingeschakeld, omdat hij het orgel al kent. Ook Van Vulpen kan worden ingeschakeld. (09)

1974-1976: Orgelmaker Reil bouwt een nieuw orgel onder advies van Klaas Bolt.
Op 14 juni 1974 schrijft Reil aan organist Gerrit Hoving een brief met daarin een beschrijving van het huidige Strümphler-orgel.
Prestant 8' Van groot C tot dis zinken pijpen op conducten, rest oude frontpijpen (1/2 toon opgeschoven achter het front) en binnenpijpen
Bourdon 16' Diskant oud pijpwerk
Holpijp 8' Oud pijpwerk (groot octaaf van hout)
Octaaf 4' Oud pijpwerk, 1/2 toon opgeschoven
Cornet II 1950
Gemshoorn 4' Oud pijpwerk
Octaaf 2' Oud pijpwerk, 1/2 toon opgeschoven

Reil stelt de volgende werkzaamheden voor:
 - Restauratie windlade
 - Nalopen mechanieken
 - Windvoorziening winddicht maken
 - Pijpwerk weer in oude staat terug brengen. Ingrepen voetopeningen weer ongedaan maken
 - Cornet III vervangen door een Quint3'
 - Generale stemming
De kosten van de restauratie worden begroot op f 23.400,-
Reil ontraadt het orgel te vergroten tot een 2-klaviers instrument.
De huidige locatie boven de preekstoel is ongunstig. Beter is het orgel te verplaatsen naar het balkon aan de overkant. Er moet dan echter wel een nieuw orgelkas gemaakt worden. (10)
 
Op 12 november 1974 stuurt de kerkvoogdij een brief en het getekende contract naar Reil.
Op 24 februari 1975 geeft Reil antwoord op de vraag of op het orgel een "kuif" gezet kan worden en wat de kosten ervan zijn. Ook doet hij een voorstel voor het aanbrengen van bladgoud op de labia van de frontpijpen.
Op 14 maart 1975 gaat de kerkvoogdij akkoord met beide voorstellen.
Op 17 mei 1975 vraagt de kerkvoogdij of ze een bezoek kunnen brengen aan de werkplaats van Reil
Op 22 mei 1975 schrijft Reil aan de kerk dat men op bezoek kan komen in de werkplaats, maar dat men beter een week of zes kan wachten, omdat er dan meer te zien is.
Op 11 februari 1976 geeft Reil de maten door van het orgel, zodat op het balkon ruimte voor het orgel gemaakt kan worden. (08)

Orgelmaker Henk Heideveld was nog maart kort in dienst bij Reil en herinnert zich de problemen die zich voordeden toen een deur niet breed genoeg bleek te zijn. Hij kon een eenvoudige oplossing voorstellen vanuit zijn achtergrond in de bouw.

Klaas Bolt verzorgde het ingebruikname concert op 18 september 1976.

Geluidsbestanden ingebruikname:
Toespraak door de organist van de kerk Gerrit Hoving (†1994)
Demonstratie van het nieuwe orgel door Klaas Bolt (1927-1990)
Preludium en fuga in C Georg Böhm door Klaas Bolt.

Uitnodiging voor de ingebruikname (08)

Bij de ingebruikname werd een boekje uitgereikt met het programma en wat achtergronden.

Dit instrument is het derde exemplaar van een type dat in drie verschillende versies werd gemaakt.
Andere instrumenten zijn te vinden in Lochem en Heerenveen .
Het front uit 1938 is blijven staan. Het binnenwerk is door Reil ingenomen en werd in 1983 geplaatst in de Doopsgezinde kerk te Krommenie achter een Teves-front uit 1830.


Foto André van Dijk (03)

Dispositie: 
Manuaal I   Manuaal II   Pedaal  
Prestant 8' discant Holpijp 8' Fagot 16'
Holpijp 8' b/d Prestant 4'    
Fluit 4'        
Octaaf 2'        
Mixtuur II-III b/d        
Cornet III disc.        
Trompet 8' b/d        

De trompet heeft houten stevels en koppen. De uiteinden van de grootste bekers zijn verkropt.
De cornet staat op een verhoogde stok.


Foto Geert Jan Pottjewijd


Nieuwsblad van het Noorden 20-09-1976


Onbekende krant (10)

1980: Brief van Reil d.d. 18 april 1980, waarin wordt gewaarschuwd dat het kerkgebouw te vochtig is. Verzocht wordt om te gaan ventileren.

2013: Groot onderhoud door Reil (02) (08)
De volgende werkzaamheden werden uitgevoerd:
 -Algehele reiniging inclusief pijpwerk
 -Nazien en afregelen van de mechanieken
 -Opnieuw afregelen van de windlade
 -Vervangen van de garderingen door liegelind ringen op de stokken.
 -Opnieuw beleren van de ventielen
 -Licht polijsten van de frontpijpen
 -Nalopen van de intonatie
Het orgel werd op 7 juni 2013 weer in gebruik genomen met een concert door Sietze de Vries. Zie programmaboekje. Blz. 01, 02 en 03  (08)


Foto kerk te Tweede Exloërmond door André van Dijk (03)


Bronvermelding:
  1. V. Timmer en T. van Eck, Het orgel 1993/03 en 1993/04, Gebruikte orgels geleverd door de fa. A.S.J. Dekker (1) en (2)
  2. Website Reil www.reil.nl d.d. 23-06-2013
  3. www: http://reliwiki.nl/index.php/Tweede_Exloërmond,_Zuiderdiep_150_-_Protestantse_Kerk
  4. Tijdschrift: Het orgel 1976/10  Nieuwe en gerestaureerde orgels door Jan Jongepier
  5. Tijdschrift: De Tijd 21-11-1883
  6. Tijdschrift: de Mixtuur 45 april 1984 Kroniek
  7. www: http://reliwiki.nl/index.php?title=Krommenie,_Noorderhoofdstraat_46_-_Doopsgezinde_Vermaning (Krommenie)
  8. Archief Reil
  9. Archief Lambert Erné - Universiteit Utrecht
  10. E-Mail en toegstuurde envelop van Gerco Schaap d.d. 21-08-2021
  11. Archief Jaap Brouwer
  12. Boek: 100 jaar Dorpsbelang 2e Exloërmond 1909-2009 : een dorpsgeschiedenis / [samenst.: Jantje Schuurman, Geert Schuurman, Dina Stavast ; eindred.: B.J. Mensingh]. - 2010
  13. www: Facebook Ralf Nagelkerke ((14-01-2024)
  14. Boek: Arend Jan Gierveld, George Hendricus Broekhuyzen Sr., Orgelbeschrijvingen 1850-1862, Amsterdam: Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, 1986. 146

Krommenie:
Het Strümphler pijpwerk staat nu achter het P.J. Teves front van de Doopsgezinde kerk te Krommenie. (Teves was een leerling van Strümphler)
Zie ook het Ingebruiknameboekje uit Krommenie van 1983 (08)


Foto: Marcel Pelt (2003)


Tijdschrift Kerk en Muziek 1984 nr. 7 september/oktober 2