• De Rugwerkkast wordt vervangen door een nieuw, vrijwel loos, onderpositief.
• De kas wordt overgeschilderd
• De oude beelden en vleugelstukken worden herplaatst. Op de torens komen drie nieuwe beelden.
• De technische opbouw wordt geheel vernieuwd. Manualen worden opgesteld als Hoofdwerk en Bovenwerk. Het Hoofdwerk komt op een nieuwe chromatische lade. Bovenwerk op een nieuwe diatonische lade verdeeld in C- en Cis-lade.
• Klaviatuur wordt verplaatst naar de zijkant.
• De spaanbalgen worden vervangen door een magazijnbalg (02) (03)

Bovenstaande foto's https://nl.wikipedia.org/wiki/Hervormde_kerk_(Heerenveen) 23-02-2022

1925: Restauratie door de firma P. van Dam te Leeuwarden. Misschien werd de tertiaan vervangen door een Violon 8' (02) (03).

1932: Bij een restauratie door de firma Sanders te Utrecht blijkt de Tertiaan te zijn verdwenen en wordt de Trompet 8 vernieuwd (02) (03).



Geschiedenis te Assen

1965: Bouw van een derde Gereformeerde kerk in Assen. Eerst wordt gebruik gemaakt van een luidsprekerorgel van het merk Ahlborn dat op de galerij stond opgesteld.

1968: Op 10 juli schrijft H.J. Doeven uit Nijensleek aan orgelmaker Mense Ruiter dat de Schoterlandse kerk in Heerenveen wordt afgebroken. Het orgel van de kerk is in goede staat. Het ene klavier stamt uit 1791 door Albert van Gruisen en het tweede klavier is in 1866 toegevoegd door P. van Dam. Het orgel zou misschien geschikt zijn voor Hervormde kerk van Vledder. Kan Ruiter het orgel inspecteren?
Mense Ruiter maakt een analyse van de aankoopkosten (f 10.000,-) en de kosten van de verplaatsing. Ruiter stelt de volgende werkzaamheden voor: Salicionaal wordt gewijzigd naar een Mixtuur, nieuw pedaalklavier, reparatie van de orgelkas. De totale kosten van overplaatsing belopen f 40.000,- Het pedaal zou minstens 4 stemmen moeten bevatten. De nieuwbouwwaarde wordt geschat op f 120.000,- De Violon 16,- van het manuaal zou kunnen worden omgebouwd tot een Octaaf 4.
Op 1 oktober wordt opdracht aan Mense Ruiter gegeven om het orgel in Heerenveen te demonteren en in Assen op te slaan. Men wil graag een prijsopgave in 3 varianten:
'a. herbouw van het orgel in de huidige staat
b. herbouw met pedaal
c. herbouw met vereiste stemmen aangebracht op het pedaal.'
Ongedateerde Kladnotities van Mense Ruiter van het orgel. (13)

1969: Er is een ongedateerd plan om het orgel schuin geplaatst op te stellen voor in de kerk in de linkerhoek. De oude orgelkas blijft deels gehandhaafd met daarin Hoofdwerk en Bovenwerk. Er komt een versmalde onderkas met daarin de mechaniek en windvoorziening.
De speeltafel wordt naar de andere kant verplaatst. Er komt een nieuwe pedaallade achter de hoofdkast. De kosten worden geschat op f 59.300,- Mogelijk kan er pijpwerk worden gebruikt van het orgel uit de Noorderkerk in Assen voor het pedaal.(13)
Van 18 februari dateert een brief van Mense Ruiter voor het demonteren van het orgel in Heerenveen. Er wordt ook nog gesproken over het inspecteren van een orgel in Haarlem. De demontage van de preekstoel staat op een aparte rekening. De demontage van de preekstoel kan pas worden afgemaakt nadat een gedeelte van de kerk is gesloopt. Ruiter raadt aan het orgel op te nemen in de brandverzekering van de inventaris. (15)
Op 15 maart stuurt organist Jo Houwman een voorstel aan Mense Ruiter voor een dispositie en een uitbreiding met een zelfstandig pedaal.
Op 24 juli schrijft de orgelcommissie aan Mense Ruiter. De bestaande orgelkas is voor plaatsing op de orgelgalerij 60 cm te hoog en zal moeten worden ingekort. Dit zou kunnen door het inkorten van de bovenkappen. Een andere mogelijkheid is een plaats op de grond naast het liturgisch centrum. Mense Ruiter wordt gevraagd om een aantal varianten uit te werken. De commissie stuurt een dispositievoorstel, dat in het archief met verschillende aantekeningen te vinden is.
Op 8 september maakt de orgelcommissie een plan voor de plaatsing van het orgel voor in de kerk. In dit plan wordt de bestaande opbouw met Hoofdwerk en Bovenwerk gehandhaafd en een pedaal achter het orgel toegevoegd. De speeltafel verhuist naar de rechterkant. Een andere opstelling is een Hoofdwerk en een Rugwerk met een speeltafel tussen Hoofdwerk en Rugwerk. Hiervoor moet de mechaniek echter nieuw worden gemaakt.
Het is bij deze oplossing noodzakelijk nieuwe orgelkassen te maken. De huidige orgelkas past niet in de bouwstijl van de kerk en is te hoog. Voor het pedaal kan gebruik worden gemaakt van pijpwerk uit het orgel van de Noorderkerk. De Noorderkerk zal over niet al te lange tijd buiten gebruik worden gesteld. De totale kosten worden ingeschat op f 72.000,-
Op 29 november schrijft organist Houwman na een bespreking op 15 november met architect Cees Groen dat een plaatsing voor in de kerk wordt afgekeurd. Het orgel zal worden geplaatst op het balkon achter in de kerk.
Het eerste plan ging uit van de plaatsing in de vorm van een Hoofdwerk en Rugwerk en daarnaast het pedaal in twee torens. Dit plan bleek te duur te zijn (f 72.000,-). De architect adviseert de bestaande hoofdkas te handhaven en het benedenfront iets te wijzigen.
Een gedeelte van de balustrade kan worden uitgenomen. De galerijvloer kan worden verdiept. Op de tweede pagina een aantal beslispunten. (13)
Van 15 december dateert een ander plan. De aanschafprijs bedraagt f 12.000,- inclusief een preekstoel De preekstoel kan weer voor f 3.000,- worden verkocht.
De planning wordt vertraagd door een discussie over de locatie. Tenslotte wordt besloten het orgel op het balkon te plaatsen. Een Fagot 16' zal worden gekocht. Een Octaaf 4' kan worden gemaakt uit de Violon 16' van het Heerenveens orgel.
Het Hoofdwerk krijgt 11 stemmen met 9 stemmen uit het aangeschafte orgel. Het Bovenwerk krijgt 10 stemmen, waarvan 8 uit het oude orgel. De Scherp en de Sesquialter worden nieuw. Het Pedaal krijgt 7 stemmen die deels uit het orgel van de Noorderkerk worden gehaald. Dit orgel is echter nog in gebruik. De speeltafel blijft op de huidige plaats.
Er komt een nieuwe windvoorziening. De oude is niet meer bruikbaar. De totale kosten worden ingeschat op f 56.240,-
Een ontwerp van het front wordt bijgesloten. Van dezelfde datum is een bijgewerkt plan met de kosten. Het bedrag komt nu op f 72.000,- (13)

Tekeningen met diverse varianten van plaatsing (13) Klik op de afbeeldingen voor een vergroting


Het Orgel 1969-11


1970: Op 4 februari schrijft Mense Ruiter dat de bovenkas ca. 25cm vooruit geplaatst moet worden. De kosten worden erg hoog als de kast geheel schoon wordt gemaakt en daarna opnieuw geverfd. Beter is dit te laten onderzoeken door een goede schilder. Verder heeft hij drie dikke platen schuimplastic nodig voor de bergkamer.
Op 3 maart maakt Mense Ruiter een omschrijving van de uit te voeren werkzaamheden. Ook het contract is van die datum.
Plan van 11 maart.
Van 29 oktober dateert een ander plan voor het plaatsen, restaureren en uitbreiden van het orgel.
Geplande dispositie:
Hoofdwerk: Bourdon 16', Prestant 8', Holpijp 8', Octaaf 4', Roerfluit 4', Nasard 2 2/3', Octaaf 2', Mixtuur II-V, Tertiaan I-II, Cornet III discant, Trompet 8'
Bovenwerk: Fluit Douce 8', Viola da Gamba 8', Salicet 4', Fluit travers 4', Woudfluit 2', Quint 1 1/3', Scherp III-IV, Carillon II vanaf g, Sesquialter II discant, Clarinet 8'
Pedaal: Prestant 16', Subbas 16', Prestant 8', Octaaf 4', Mixtuur, Bazuin 16', Cornet 4'
De bouw is gepland in twee etappes:
1. Bouw van het manualiter gedeelte
2. Bouw van het pedaal
Wijzigingen:
Hoofdwerk: de bestaande Cornet komt op de plek van de Violon 16, een nieuwe Mixtuur op de plek van de Cornet, op de plek van de Salicionaal komt een Tertiaan, op de plek van de Quint de Fluitquint van Manuaal II, de Roerfluit 4' bas gaat naar een kantsleep om plaats te maken voor de nieuwe Mixtuur.
Bovenwerk: de bestaande Fluit Travers 4' gaat naar een kantsleep om plaats te maken voor een nieuwe Scherp, de Quint 3' van het Hoofdwerk gaat als Quint 1 1/3' naar het Bovenwerk, de Prestant 8' discant wordt vervangen door een Sesquialter II discant, de Salicet 4' wordt vermaakt tot een Octaaf 4'.
Er komt een nieuwe pedaalkoppel naar het Hoofdwerk. De windladen worden voorzien van een systeem met verende slepen.
De windvoorziening wordt geheel nieuw. De restauratie van de orgelkas valt buiten de offerte.
De kosten van deze eerste fase bedragen f 40.208,- Geplande opleverdatum is eind 1970.
Van 30 oktober dateert een plan voor de uitvoering van de tweede fase met de toevoeging van een zelfstandige pedaal met 7 stemmen. De kosten worden ingeschat op f 27.930,- incl. BTW. (13)


1971: Door Houwman en van Mechelen wordt een De Koff-orgel uit 1915 van de Hervormde kerk in IJsselstein aangekocht voor het realiseren van een zelfstandig Pedaal. Van 1 februari dateert een beschrijving van het orgel door Mense Ruiter. Niet gebruikte delen moeten worden doorverkocht. Het Orgel van IJsselstein wordt door Mense Ruiter gedemonteerd en inzet van eigen mensen via transportbedrijf Sloots opgehaald. Het orgel wordt opgeslagen in de (toen leegstaande) Bethelkerk aan de Groningerstraat. Het doorverkopen lukte aanvankelijk niet erg. Eén van de organisten (Bert Koetsier) studeerde in Kampen en had contact met Piet Zwart, die organist was van de Burgwalkerk in Kampen. Door zijn bemiddeling kon het IJsselsteinse orgel in oktober via Piet Zwart, die als adviseur optrad, verkocht worden aan de Gereformeerde Gemeente in Kampen. (07)
Zie onderstaand artikel:


Reformatorisch Dagblad, 30 juni 1973

Op 30 januari geeft Mense Ruiter een specificatie van de bestede uren aan het demonteren van het orgel in IJsselstein. (13)
In maart 1971 wordt het Ahlborn-luidsprekerorgel van de orgelgalerij verplaatst naar het liturgische centrum, zodat er kan worden begonnen met de opbouw van het orgel. (07)


Klad-tekening d.d. 22 november door MR

1972: Op 21 juni maakt orgelmaker Mense Ruiter een overzicht van het meerwerk bij de plaatsing van orgel. (13)
Een poging om de Posaunenbass van het Walcker-orgel uit de Grote kerk van Wildervank aan te kopen mislukt. Men wil dit register niet afstaan. (11)


Foto van onbekende herkomst via Frits Kaan (05)

Mense Ruiter voert de volgende werkzaamheden uit:

• Van het vijfdelige onderwerkfront worden de gedeelde tussenvelden weggenomen zodat een driedelig front ontstaat.
• Voor de drie grote beelden uit 1861 bovenop het orgel is er geen plaats. De beelden worden verwijderd en hergebruikt voor het orgel in de Gereformeerde Koepelkerk van Leeuwarden.
• De vijf kleinere beelden van het onderpositief worden over beide werken verdeeld.
• De oude klaviatuur wordt verplaatst naar de ander zijkant. Er wordt een nieuw pedaalklavier en een nieuwe pedaalkoppel aangebracht.
• Installatie van een nieuwe windvoorziening met nieuwe windkanalen en met regulateurbalgen bij de windladen.
• Twee nieuwe tremulanten.
• De windladen worden voorzien van verende slepen en aangepast voor de gewijzigde dispositie.
• Wijzigingen aan de wellenborden, winkelbalken, welarmen, winkelhaken en abstracten.
• Dispositiewijzigingen: Hoofdwerk Violon 16' discant wordt Cornet III discant, Violon 8' wordt Tertiaan I-II, Quint 3' wordt verwijderd en de Fluitquint van het Bovenwerk wordt verplaatst naar het Hoofdwerk.
  Bovenwerk: Prestant 8' disc. wordt Sesquialter discant, toevoegen van een Nasard 1 1/3', Fluit travers 4' wordt op een kantsleep geplaatst, op de plaats van de fluit travers wordt een scherp III-IV geplaatst.
• De ruimte voor een zelfstandig pedaal wordt gereserveerd.
• De frontpijpen worden voorzien van zijbaarden.
• Uitvoering van een herintonatie op een hoger winddruk.

Links: Nieuwsblad van het Noorden 23-05-1972, rechts: Drentsche en Asser Courant 23 mei 1972 (13) Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Foto links (08), afbeelding rechts (14) Klik op de rechter afbeelding voor een vergroting


Het Orgel 1972-06


Organist en Eredienst 1972-06 Voorplaat

1972: Van 1 september dateert er een begroting voor een zelfstandige pedaal met zeven registers
Op 29 november schrijft Mense Ruiter aan organist Houwman over het toe te voegen zelfstandig pedaal. De pedaalwindlade voor 9 stemmen kost per 1 oktober 1973 f 18.484,- Op het 3e blad worden de werkzaamheden nader gespecificeerd.

1973: Op 27 februari dient de orgelcommissie een verzoek in bij de gemeente Assen voor het verkrijgen van een subsidie op het toe te voegen zelfstandige pedaal. Met de orgelcultuur is het in Assen slecht gesteld. Er zijn in Assen geen orgels aanwezig die geschikt zijn voor het geven van concerten. Het Marturia-orgel zou zeer geschikt zijn voor het geven van orgelconcert als er een zelfstandig pedaal aan wordt toegevoegd. De kosten hiervan worden geschat op f 55.000,- Is de gemeente bereid een subsidie van f 15.000,- te verlenen? Er is ook een subsidie aangevraagd bij de provincie Drenthe en het Anjerfonds. Aanbevelingen van Wim van Beek (organist Martinikerk Groningen), Lambert Kwakkel (organist Grote Kerk Zwolle) en het Drents Genootschap werden ingezet als ondersteuning van het subsidieverzoek. (14)
Op 27 maart schrijft Mense Ruiter aan organist Houwman dat de pedaalwindlade eerst zal worden gemaakt. Dan is de prijs bekend en kan het resterende bedrag worden besteed aan het pijpwerk. In een tweede brief van die datum schrijft Mense Ruiter aan organist Houwman dat de pedaalwindlade voor 9 stemmen met registratuur en speelmechaniek wordt opgeleverd voor f 30.000,-. Montage zal plaatsvinden vanaf januari 1974.
Op 1 mei verstrekt de kerkenraad aan Mense Ruiter de opdracht tot uitbreiding van het orgel met een zelfstandig pedaal.
Op 8 mei bevestigt Mense Ruiter de opdracht tot uitbreiding van het orgel met een zelfstandig pedaal.  (13)
Op 26 november schrijft Het Drents Genootschap aan de provincie Drenthe over het orgel in de Marturiakerk. Men maakt een vergelijking met het nieuwe orgel in de Grote kerk van Coevorden. Het Genootschap is van mening dat het orgel in de Marturiakerk ook een subsidie verdient.
Op 19 december vraagt de provincie aan het provinciaal museum om hun zienswijze voor het verlenen van een subsidie voor een zelfstandig Pedaal. Soortgelijke verzoeken uit Meppel en Coevorden hebben niet tot het verlenen van een subsidie geleid. Mogelijk kan Klaas Bolt worden geraadpleegd. (16)

2001: Orgelmakerij Mense Ruiter onderzoekt of het orgel van de Marturiakerk kan worden geplaatst in de Zuiderkerk. Dit zou kunnen op de plek van het huidige orgel of er tegenover op de galerij.
De ruimte boven de kansel is aan de krappe kant en vraagt aardig wat bouwkundige maatregelen. Op het balkon ertegenover kan het orgel ruimschoots worden geplaatst. Wel dient te worden onderzocht of het balkon het orgel kan dragen.
De kosten van overplaatsing worden ingeschat op ca. f 100.000,- exclusief bouwkundige maatregelen. Het huidige orgel ondergaat groot onderhoud. De membranen worden vervangen en de balgen opnieuw beleerd.

2011: Het van Gruisen-orgel wordt zonder het toegevoegde pedaal verkocht naar Spanje. Het orgel wordt op 21 juni 2011 in gebruik genomen in de kerk Real Oratorio del Caballero de Gracia te Madrid.
De orgelmaker Luiz Magaz ( http://www.organeros.com ) heeft het daar geïnstalleerd.
De kerk Real Oratorio del Caballero de Gracia te Madrid is in 1786 gebouwd door de beroemde architect Juan de Villanueva en heeft een uitstekende akoestiek. De centrale toren van het orgel heeft weer zijn oorspronkelijke hoogte gekregen. Het onderpositief is gewijzigd in een rugpositief, maar is nog steeds loos en bevat geen pijpwerk. (09)

Verder informatie over de situatie te Madrid is te vinden op de volgende website:
https://www.facebook.com/Organo.Oratorio.CaballerodeGracia (15-06-2024)
Een video is te vinden op Youtube: http://www.youtube.com/watch?v=LzLbwQ7X46c  (15-06-2024) (04)
Op deze video is goed te zien dat het onderpositief nu is gewijzigd in een loos rugpositief en los staat van de hoofdkas.


Bron: https://www.facebook.com/Organo.Oratorio.CaballerodeGracia Klik op de foto voor een vergroting.

Een uitgebreide fotoreportage van Ad Fahner uit juni 2018 is te zien via een powerpointpresentatie.

De huidige dispositie volgens opgave van de Spaanse orgelmaker Luiz Magaz luidt als volgt: (09)

HOOFDWERK (Manual I) – 54 notas (C-f’’’)	BOVENWERK (Manual II)- 54 notas (C-f’’’)	PEDAL 30 notas (C – f’)
1. Bourdon 16’ (Violón 16’)	13.Viola di Gamba 8’ (Gamba 8’)	23. Subbajo 16’
2. Prestant 8’ (Flautado 8’)	14. Fluit dolce 8’ (Violón 8’)	24. Bajo 8’
3. Holpijp 8’ (Violón 8’)	15. Fluit travers 4’ (Flauta traversera 4’)	25. Fagot 16’
4. Octaaf 4’ (Octava 4’)	16. Salicet 4’ (Octava estrecha)	26. Octava 4’
5. Roerfluit 4’ (Flauta de chimenea)	17. Woudfluit 2’ (Flauta en Quincena)
6. Quintfluit 2’ 2/3 (Docena nasarda)	18. Nasard 1’ 1/3 (Flauta en 19ª)
7. Octaaf 2’ (Quincena)	19. Sesquialtera 2 st disc. (12ª-17ª tiples)
8. Tertian 1-2 st (Decisetena- Decinovena)	20. Carillón 2 st disc.
9. Mixtuur (Lleno 3-5 hil)	21. Scherp 3-4 st (Címbala 3-4 hil)
10. Trompet 8’ b (Trompeta 8’, bajos)	22. Clarinet 8’ (Clarinete, juego de lengüeta libre)
11. Trompet 8’ d (Trompeta 8’ tiples)
12. Cornet 3st disc. (Corneta Tolosana 3 hil)

ACOPLAMIENTOS
27. I-II
28. I/P (09)

2016: De Pedaallade wordt door Sicco Steendam hergebruikt voor het Vierdag-orgel uit de voormalige Nederlands Gereformeerde Kerk in Eindhoven (Vierdag, 1974), dat in Terneuzen Gereformeerde Gemeente wordt geplaatst. (10)

Bronvermelding:.

1. www: https://reliwiki.nl/index.php/Assen,_Thorbeckelaan_197_-_Marturiakerk (15-06-2024) 
2. Boek: Jan Jongepier (redactie), Het Historische Orgel 1769-1790, Nationaal Instituut voor de Orgelkunst, 1999 362-365
3. Boek: Jan Jongepier, Frieslands Orgelpracht, Sneek: Boeijenga, 1970. G. H. Broekhuyzen. Orgelbeschr. (1986). . .
4. E-Mail van Frits Kaan op 5 september 2011
5. E-Mail van Frits Kaan d.d. 22-10-2013
6. Boek: Het historische orgel in Nederland 1769-1790 blz. 362-365
7. E-Mail van Bert Koetsier d.d. 17-3-2014
8. www: http://reliwiki.nl/index.php/Assen,_Thorbeckelaan_197_-_Marturiakerk
9. E-Mail  d.d. 27-12-2016 van Luiz Magaz
10. Facebook-pagina Sicco Steendam d.d. 26-12-2016
11. Boek: Wim de Olde "Het Walcker-orgel van de Grote kerk te Wildervank" pagina 33 (Frits Kaan wees me op deze passage)
12. Mail: Frits Kaan d.d. 21 januri 2017 op basis van een bericht uit http://www.orgelnieuws.nl
13. Archief Mense Ruiter
14. Drents Archief: 0938 Secretariearchief Gemeente Assen (1872) 1966-1983 (2006) 2701 Subsidie restauratie orgel Marturiakerk; 1972-1974
15. Mense Ruiter oude archief
16. Drents Archief: 0913 Archief van de afdeling Monumentenzorg van de provincie Drenthe 166 Assen, Marturiakerk (van Gruisenorgel); 1973-1975
17. Het Orgel 1972/06 Jan Jongepier: Het orgel in de gereformeerde Marturiakerk te Assen
18. Het Orgel 1975/07 Jan Jongepier Orgel Marturiakerk voltooid

 Reportage sloop orgel en orgelbalkon door Frits Kaan