Eelde Gereformeerde kerk

Kerk
De gemeente wordt gesticht rond 1911 en startte met een evangelisatiegebouwtje aan de Duinstraat 20.
Over een orgel in dit evangelisatiegebouw is niets bekend.

Op 1 juli 1957 wordt de evangelisatiepost omgezet naar een zelfstandige Gereformeerde Kerk. In 1959 wordt een kerk gebouwd aan de Hoofdweg. (06)

Orgel
Voorgeschiedenis te Delfzijl:
1883: Gebroeders van Oeckelen bouwen een nieuw orgel voor de gereformeerde kerk in Delfzijl.
Waarschijnlijk reageren de orgelmakers op onderstaande advertentie.
Dispositie: Bourdon 16' B/D (c^{0 /}cis⁰), Prestant 8', Holpijp 8', Viola da Gamba 8', Octaaf 4', Fluit 4', Nachthoorn 2', Trompet 8'.
De ingebruikname is op 13 mei.

De standaard 18-01-1883, De Bazuin 18-05-1883


Situatie te Delfzijl. Ansichtkaart uit de collectie van Dirco Oskam Overgenomen van www.orgbase.nl Klik op de afbeelding voor een vergroting

1954: Orgelmaker Verweijs uit Amsterdam bouwt een nieuw orgel voor Delfzijl (01).
Het oude orgel wordt inclusief de orgelkas verplaatst naar de Gereformeerde Goede Herderkerk te Groningen, waar het tijdelijk dienst doet.

Beeldbank Drents Archief - Situatie te Groningen

1959: In Eelde wordt een nieuwe gereformeerde kerk gebouwd.

Provinciale Drentsche en Asser courant 11-11-1959

1960/1961: Mense Ruiter bouwt voor de Goede Herderkerk in Groningen een nieuw instrument.
Op 3 maart biedt Mense Ruiter het orgel uit Delfzijl te koop aan. Het orgel is zeer solide gebouwd en voordelig in prijs. Het is voor een derde deel nieuw. De garantie is hetzelfde als bij een nieuw orgel.
Het is geen bezwaar als U de orgelkas zelf laat maken. De kosten voor de orgelkas zijn dan f 300,- voor het maken van tekeningen, besprekingen en eventueel toezicht op de fabriek. Er ontstaat zo een kostenreductie van f 1.500,-
Bijgesloten is een beschrijving van het orgel en de leveringsvoorwaarden.
Voorgestelde dispositie:
Manuaal: Prestant 8', Bourdon 16', Holpijp 8', Viola 8', Octaaf 4', Fluit 4', Woudfluit 2', Mixtuur
Pedaal: Bourdon 16', Bourdon 8'
Het orgel krijgt een nieuwe orgelkas van naaldhout met meubelplaat van minstens 15 mm dikte.
Nieuw zijn: Mixtuur, windmachine, blaasbalg en een elektrische lade voor het pedaal.
Het orgel kan worden geleverd in oktober. De prijs is f 12.500,- (07)

Oorspronkelijke dispositie:

Manuaal
1. Prestant	8’
2. Bourdon	B/D 16’
3. Holpijp	8’
4. Viola	8’
5. Octaaf	4’
6. Fluit	4’
7. Woudfluit	2’
8. Trompet	8’

Aangehangen pedaal.

Op 8 maart schrijft Ruiter dat de vervangingswaarde van het orgel ongeveer f 22.500,- bedraagt. Als de beslissing langer wordt uitgesteld dan vervalt het aanbod van f 12.500,- Als een deskundige van de Gereformeerde Organisten Vereniging wordt ingeschakeld zullen de kosten met f 600,- toenemen. Ook zal er hierdoor tijdverlies optreden. Het niet plaatsen van de Mixtuur geeft een besparing van f 1050,-
Blijkbaar gaat Eelde akkoord met de voorwaarden Mense Ruiter want op 25 maart brengt Ruiter de eerste termijn van f 6.000,- in rekening.
Op 29 oktober wordt vanuit Eelde geschreven dat de kerk op 7 november schoon wordt opgeleverd. De verwarming heeft dan al een tijd aangestaan. Wanneer kan worden begonnen met het opstellen van het orgel? (07)

Dispositie na plaatsing:

Manuaal			Pedaal	elektrische transmissie
1. Prestant	8’		9. Bourdon	16’ ##
2. Bourdon	B/D 16’	Deling tussen c en cis	10. Bourdon	8’ ##
3. Holpijp	8’
4. Viola di Gamba	8’	C t/m G gecombineerd met Holpijp 8’, enge mensuur
5. Octaaf	4’
6. Fluit	4’	C t/m Fis gedekt.
7. Woudfluit	2’
8. Mixtuur	3-4 sterk

Koppeling: Pedaal - Manuaal
Samenstelling van de Mixtuur 3-4 sterk:

C:				1 1/3	1	2/3
c:		2		1 1/3	1	2/3
c1:	2 2/3	2		1 1/3	1
c3:	2 2/3	2	2	1 1/3

1962: Op 14 augustus beantwoordt Ruiter een vraag omtrent het onderhoud. Een generale stemming per jaar is voldoende. Een stemming komt op f 68,-. Groter onderhoud en schoonmaak zouden kunnen worden gefinancierd uit een orgelfonds. (07)

1976: Het orgel wordt door gemeenteleden vergroot. De Fluit 4’ wordt door J. Kroeze uit Eelde veranderd in een Koppelfluit 4’ (f2 t/m/ f3 cilindrisch).
J. Bandringa uit Eelde voegt op een kantsleep een Quint 2 2/3’ discant en een Terts 1 3/5 discant toe. Verder wordt de Octaaf gewijzigd in een Nachthoorn 2 of totaal vervangen.
Het pedaal wordt elektronisch uitgebreid volgens het systeem van Dr. Böhm te Minden (Duitsland).
Daarna wordt het orgel geherintoneerd door Mr. A. Bouman die in Eelde woonde en daar organist was.
Vermoedelijk wordt het orgel verplaatst vanaf het balkon naar de rechtervoorzijde van de kerk. De orgelkas wordt weer gewijzigd.
De oorspronkelijk magazijn balg verdwijnt voor een nieuwe windvoorziening. Ook de kanalisering wordt geheel gewijzigd.
Windladen en mechaniek worden niet aangepast. (02)



Dispositie:

Manuaal	C - f3	Pedaal	C - d1	Elektronisch Pedaal
1. Bourdon	16’ B/D	1. Gedekt Bas	16’	1. Principaal	32’
2. Prestant	8’	2. Bourdon	8’	2. Subbas	32’
3. Holpijp	8’			3. Prestant	16’
4. Viola di Gamba	8’			4. Octaaf Bas	8’
5. Octaaf	4’			5. Salicet	4’
6. Koppelfluit	4’			6. Piffaro	2’+ 1/2’
7. Quint	2 2/3’ disc.			7. Bastuba	32’
8. Nachthoorn	2’			8. Bazuin	16’
9. Terts	1 3/5’ disc.			9. Trompet	8’
10. Mixtuur	3-4 sterk			10. Hobo	4’

Nevenregisters:
Electrische tremulant (Laukhuff)
Stemknop elektronisch pedaal (04)


Beeldbank Drents Archief

1980: Op 29 mei schrijft Ruiter aan de commissie van beheer. Het orgel is in het bijzijn van organist Bouwman vorige week onderzocht.
- De voering van het pedaalklavier is hard en uitgesleten. Het vilt moet worden vervangen
- De windmotor geeft te veel geraas. Installatie van een nieuwe dubbelwandige dempkist
- De registertrekkers van de Nasard en de Terts moeten van een geleider worden voorzien
- De hangers moeten worden hersteld
De kosten worden geschat op f 1.500 en de werkzaamheden kunnen in oktober worden uitgevoerd.
Op 10 juli schrijft Mr. Arie Bouman dat de commissie van beheer toestemming heeft gegeven om de werkzaamheden uit de offerte van 29 mei uit te voeren. Ook kan Ruiter het jaarlijks onderhoud gaan uitvoeren. (04)

1981: Op 25 september schrijft orgelmakerij Mense Ruiter aan het college van organisten dat de windlade en het pijpwerk in slechte staat zijn en dat stemmen nauwelijks zin heeft. Het pijpwerk is zeer ondeskundig behandeld.
Op 3 oktober schrijft Bouwman aan Ruiter dat al bekend was dat de schuimrubber ringen onder de slepen niet goed functioneren. Ook de balg is bij de plaatsing in 1960 te krap bemeten.
In 1976 is bij eigen werkzaamheden overwogen deze ringen te vervangen, maar daarvan is afgezien, omdat dan het orgel moest worden gedemonteerd.
Kan het orgel misschien in het najaar worden gestemd?
Op 30 november schrijft Bouman dat hij verslag heeft uitgebracht aan de commissie van beheer over het vervangen van de schuimrubberringen uit 1960. De commissie is positief over de aanbieding van Ruiter om op gunstige voorwaarden deze werkzaamheden uit te voeren. Men verwacht dat het probleem alleen maar groter wordt. Is het mogelijk een offerte uit te brengen? (04)

1982: Op 5 januari schrijft orgelmakerij Mense Ruiter naar aanleiding van een bezoek in oktober 1980. Er lekt veel wind weg tussen de slepen van de windlade. Hierdoor wordt het stemmen bemoeilijkt. Dit wordt veroorzaakt door de schuimrubberringen die 21 jaar geleden door onze orgelmakerij zijn aangebracht. Hoewel de garantietermijn verstreken is wil Ruiter tegen een gunstige prijs de ringen vervangen door geweven viltringen. Het werk kan worden uitgevoerd in maart/april.
Op 19 april wordt het contract gesloten voor de uit te voeren werkzaamheden.
Op 22 april bevestigt orgelmakerij Mense Ruiter dat ze de werkzaamheden uit de offerte van 5 januari 1982 zullen uitvoeren in juni/juli.
Op 13 juli constateert orgelmaker Mense Ruiter tijdens de uitvoering van de werkzaamheden dat er wijzigingen zijn aangebracht door de organisten:
- Uitbreiding met 2 registers op kantslepen: Quint 2 2/3' discant en Terts 1 3/5' discant. De plaats tegen de achterwand is ongunstig voor het stemmen. Het gebruikte pijpwerk is vrij slecht.
- De Open Fluit gewijzigd in een Koppelfluit. Hiervoor zijn segmenten uit de pijpen gesneden en daarna conisch dichtgedrukt en weer vast gesoldeerd. Het soldeerwerk is zeer slordig en er is zoutzuur bij gebruikt, wat zeer slecht is voor orgelpijpen.
- De intonatie is 'gecorrigeerd'. Bij de Gamba zijn de opsnedes verhoogd. Volgens de organist is dit gebeurd naar voorbeeld van Van Oeckelen-orgels. (04)

1983: Op 10 maart schrijft Bouwman dat de klank van het orgel door de werkzaamheden in 1982 sterk is verbeterd. Volgens de organisten zijn er echter nog een paar problemen. Kunnen deze worden verholpen? (04)

1984: Op 12 september schrijft Mr. Arie Bouman dat volgens afspraak het orgel vandaag zou worden gestemd en dat Bouman het werk om half drie zou keuren. De stemmer (Sicco Steendam) bleek echter al weg te zijn. Vervolgens worden een aantal gebreken in de stemming opgesomd. Negentien pijpen zijn met de hand dicht geknepen. Wanneer kan het orgel goed worden gestemd? (04)

1985: Op 7 oktober stuurt Mense Ruiter een offerte voor het maken van een pedaalkoppel via een zogenaamd 'blind klavier'. De kosten zijn f 2.400,- (04)

1986: Op 4 februari schrijft Bouman dat de commissie van beheer het aanbrengen van een pedaalkoppel heeft goedgekeurd. De werking van het elektronisch pedaal dient intact te blijven.
Op 7 februari bevestigt orgelmakerij Mense Ruiter de opdracht voor het maken van een pedaalkoppel. (04)

1987: Op 6 november schrijft Bouman dat het orgel gestemd zou worden in de herfst bij een temperatuur van ongeveer 15 graden. Kan er contact met hem worden opgenomen wanneer de stemmer komt. Ook werken er twee contacten van het elektronisch pedaal niet goed.
Op 4 december schrijft Bouman dat was afgesproken dat hij om 14:00 uur de stemming zou controleren. Toen hij daar aan kwam was de stemmer al vertrokken zonder te waarschuwen. Het werk was echter niet voltooid. Bijzonder vervelend. Hij levert een lijst met stemproblemen die nog opgelost moeten worden. (04)

1990: Op 28 december schrijft Mense Ruiter aan de commissie van beheer dat tijdens de stembeurt van 22 oktober bleek dat er een gat in de c van de frontprestant zat. Waarschijnlijk heeft iemand er een spijker doorgeslagen bij het aanbrengen van de kerstversiering. De reparatie wordt geschat op f 500,- (04)

1993: Op 12 februari vraagt het college van organisten advies van Mense Ruiter omtrent de intonatie van het orgel en de locatie. De Fluit 2' is te dik en de Mixtuur is te scherp en mengt niet. Ook willen ze het orgel op dezelfde locatie omhoog brengen, zodat het geluid over de mensen heen gaat. Ook wordt dan het pijpwerk onbereikbaar voor de kerkgangers. Mensen zitten nu vaak aan de pijpen waardoor er deuken ontstaan. Kan een rapport worden gemaakt van de huidige staat en mogelijke verbeteringen?
Op 12 maart schrijft Mense Ruiter een rapport over het orgel.
Het pijpwerk stamt uit grotendeels uit 1882. De Mixtuur, Quint en Terts zijn nieuw.
De Bourdon 16' is in 1960 op een elektrische hulplade geplaatst, waardoor hij nu bespeelbaar is op zowel manuaal als pedaal. De Bourdon 8' is een transmissie. Later is een elektronisch pedaalwerk toegevoegd.
Het klankbeeld is inmiddels ver verwijderd geraakt van het origineel door diverse intonatie-ingrepen. Vooral de nieuwe registers Quint en Terts passen niet in het klankbeeld.
De oorspronkelijke Trompet 8' staat nu in het Van Oeckelen-orgel van Middelstum.
Het elektronische pedaal past totaal niet qua klankbeeld en proportie. Van de oorspronkelijke orgelkas rest alleen nog het knieschot en de lessenaar. De frontpijpen zijn origineel.
De windlade is origineel maar door uitdroging lek. De register- en speelmechaniek zijn in redelijke staat.
De oorspronkelijke magazijnbalg is niet meer aanwezig. Er is nu een kleine zwemmerbalg in de onderkas.
Het manuaalklavier is in goede staat. Het pedaalklavier heeft versleten invoeringen.
Voorgesteld wordt om zoveel mogelijk terug te keren naar de oorspronkelijke situatie van 1882. Vrijwel alle originele delen zijn nog aanwezig.
Er is nog een foto van de oorspronkelijke orgelkas. Reconstructie hiervan op het balkon levert qua hoogte problemen op omdat er maar 1,90 meter beschikbaar is. In een orgelkas met meer diepte is ook weer ruimte voor een magazijnbalg.
Als het oude klankbeeld wordt hersteld kan een Cornet worden bijgeplaatst. De elektrische lade functioneert goed en de Bourdon 16' kan op zowel het manuaal al het pedaal worden gebruikt.
Restauratie en reconstructie wordt geschat op f 102.000,-. (04)

1996: Op 9 april schrijft Mense Ruiter dat de werkzaamheden uit de offerte van april 1993 in fases kunnen worden uitgevoerd. Hierdoor zullen de kosten echter wel hoger worden omdat sommige werkzaamheden dan dubbel moeten worden uitgevoerd.
Fase 1: Restauratie van windlade en houten pijpwerk.
Fase 2: Herstel van de mechanieken en de orgelkas. Vervanging van de balg
Fase 3: Herstel van het pijpwerk en klankherstel. (04)

1997: Jan Jongepier schrijft een rapport over de huidige toestand van het orgel.
Op basis van dit rapport wordt in november offerte gevraagd aan enkele orgelmakers. (04)
Op 4 december stuurt Reil een offerte op basis van een bezoek op dezelfde dag. (05)

1998: Herintonatie door orgelmaker Sicco Steendam. (08)

2000: Op 29 februari informeert orgelmakerij Reil naar de stand van zaken rond hun offerte van 4 december 1997.
Op 2 maart krijgt Reil een brief dat de restauratie in 1998 is uitgevoerd. Opgemerkt wordt dat er al eerder een brief zou zijn verstuurd. (05)

2004: De kerk is afgestoten wegen het PKN-proces. Er wordt nu gekerkt in de dorpskerk van Eelde. (03)

2005: Het orgel is verkocht naar de Gereformeerd Vrijgemaakte kerk in Middelstum.
Het is daar op 18 november officieel in gebruik genomen. Mense Ruiter Orgelmakers heeft de windlade van het orgel gerestaureerd, het pijpwerk herstelt en de intonatie gecontroleerd. Ook de dispositie is gewijzigd. De elektronische componenten zijn niet hergebruikt. (04)
Over de verplaatsing van het orgel naar Middelstum is door Sietze de Vries een artikel voor het blad Eredienst (2006-02) van de VGK (Vereniging van Gereformeerde Kerkorganisten) geschreven.


Situatie te Middelstum - Foto: Ed Smith www.orgelsite.nl

Dispositie in Middelstum:

Manuaal
Bourdon b/d 16'	Gehalveerd tussen c en cis
Prestant 8'
Holpijp 8'
Viola da Gamba 8'	C t/m G gecombineerd met Holpijp 8, enge mensuur
Octaaf 4'
Fluit 4'	C t/m Fis gedekt
Nachthoorn 2'
Mixtuur 3 sterk
Pedaal	(transmissie manuaal)
Bourdon 16
Bourdon 8

Koppeling: Pedaal - Manuaal (08)

Bronvermelding:

1. Het Orgelblad 1962 blz 95.
2. Gesprek van W.D. van der Kleij met Mr. A. Bouman.
3. E-Mail van Jaap Brouwer d.d. 14-01-2005.
4. Archief Mense Ruiter.
5. Archief Reil.
6. www: https://gereformeerdekerken.info/2018/01/27/van-evangelisatiepost-naar-gereformeerde-kerk-paterswolde/. (2023-03-05)
7. Mense Ruiter oude archief.
8. Tijdschrift: Eredienst 2006-02, Sietze De Vries, Twee noordelijke nieuwkomers (1).