Hoogersmilde Gereformeerde kerk

Kerk
De kerk wordt gebouwd in 1916. (09)


Foto (01)

Orgel
Het eerste orgel wordt geplaatst door orgelmaker Jan Proper.  (03)
Dispositie van de mechanische instrument:

Prestant 8'
Holpijp 8'
Holfluit 4'
Octaaf 2'

1938: Op 23 augustus schrijft de kerkenraad aan Mense Ruiter of hij het reparatiebedrag van f 200,- dat hij vorige vrijdag noemde kan toelichten. Welke werkzaamheden worden hiervoor uitgevoerd?
Op 12 september schrijft Ruiter dat de toestand van het orgel niet erg rooskleurig is. In het orgel is veel oud materiaal verwerkt. De bijgemaakte nieuwe gedeelten zijn van slechte kwaliteit. De orgelkas, ladeliggers en het houtwerk van de magazijnbalg zijn van een soort populierenhout gemaakt en door houtworm aangetast. Het pijpwerk van het orgel is oud tot zeer oud. Alleen de frontpijpen zijn nieuw. De windlade is door een goede orgelmaker gemaakt en is afkomstig van een ander orgel. De mechaniek is in slechte staat en speelt zeer zwaar. De windlade, het front en de orgelkas kunnen een basis vormen voor een nieuw orgel. Wel dient de houtworm bestreden te worden. Nieuw worden pijpwerk, klaviatuur, balg en mechaniek. Ook dient er een windmachine te worden geďnstalleerd. Een Bourdon 16'moet vrij bespeelbaar op het pedaal worden. De kosten bedragen f 1500,- tot f 1700,-. Een nieuw orgel is echter al te leveren voor f 2500,-.
Ook kan het orgel worden gerepareerd in de bestaande toestand voor f 135,- Er kan dan worden gespaard voor een nieuw orgel.
De berekeningen zijn bewaard gebleven in een kladnotitie van 12 september. Voorgestelde dispositie: Prestant 8', Bourdon 16', Gamba 8', Fluit 4', Holpijp 8', Octaaf 4', Octaaf 2'. (07)

1958: In de Kerkenraadsvergadering van 6 oktober wordt een advies van orgelmaker Rinkema uit Midwolda voor het Proper orgel besproken. Een algehele revisie kost f 4000,00. Een tweede plan kost f 3000,00. Er wordt geoordeeld dat het te duur is. (03)

1961: In de kerkenraadsvergadering van 1 februari komt de stand van zaken aan de orde van het orgelfonds. Er is in kas f 808,07. Broeder Drukker vraagt of het mogelijk is om met deskundige hulp verbetering aan te brengen of nieuwbouw te plegen. Het orgel voldoet niet meer. Op 30 augustus wordt besloten een advertentie te plaatsen in het dagblad Trouw voor een gebruikt orgel. (03)

Trouw 09-09-1961

Op 2 oktober wordt door de commissie van beheer meegedeeld dat er een reactie is op de advertentie. De Gereformeerde Kerk van Marum biedt hun Vermeulen-orgel te koop aan. Deskundigen zullen het orgel gaan bekijken.
Orgelmaker Mart Vermeulen had een notitieschrift waarin hij het onderhoud van zijn orgels bijhield. Van Marum is een bladzijde bewaard gebleven over de periode 1914-1919. Hij nam aan het orgel te onderhouden voor f 20,- per jaar. In zijn schrift noteert hij wie het onderhoud uitvoert en voor welk bedrag. (06)
Het orgel van Marum wordt vanaf de jaren dertig onderhouden door orgelmaker Mense Ruiter. In het oude archief van Mense Ruiter is correspondentie bewaard gebleven met betrekking tot stemmen, reparaties en een voorstel voor een windmotor. (07)

Eveneens van 2 oktober dateert een brief van de orgelmaker Johann Reil. Hij biedt een aantal verschillende types orgels aan. (05)
Op 9 oktober komen de voorstellen aan de orde in de kerkenraad. Er zijn twee adviezen. Er wordt besloten om voor Marum zo nodig de vraagprijs te betalen. Er zal echter getracht worden om het kerkorgel zo goedkoop mogelijk hier te krijgen. De commissie van beheer krijgt hiervoor opdracht.
Op 19 oktober is er een gezamenlijke vergadering van kerkenraad en de commissie van beheer. Het orgel zal in goede staat worden afgeleverd voor de prijs van f 7000,00. Het oude orgel wordt voor f 1000,00 overgenomen door de firma die het orgel zal verplaatsen. (03)

1962: Op 4 januari is er weer een gezamenlijke vergadering van kerkenraad en de commissie van beheer. De werkzaamheden voor de verplaatsing van het orgel zullen worden uitgevoerd door Haverkamp en Co. voor f 5975,00. Er zullen lijsten door de gemeente rondgaan om het benodigde geld bij elkaar  te krijgen. Er wordt een lening afgesloten bij de Boerenleenbank. De totale kosten bedragen nu f 7000,00 plus f 5975,00 is f 12975,00.
Op de vervolgvergadering van 10 februari wordt een door de heer Alberts opgesteld advies behandeld. Er zijn nog een aantal tekortkomingen vastgesteld. De heer Haverkamp zal op de hoogte worden gebracht van het rapport met het verzoek om de tekortkomingen weg te werken. (03)

1963: In de Kerkenraadsvergadering van 23 januari wordt geconstateerd dat de rondgang door de gemeente f 4763,00 heeft opgebracht als mede kasgeld en storting bij de Boerenleenbank f 1094,00 samen, f 6397,00. (03)



Dispositie:

Bourdon 16'
Prestant 8'
Holpijp 8'
Viola 8'
Celeste 8'
Octaaf 4'
Fluit 4'
Octaaf 2'
Trompet 8' b/d

1979: Op 10 april maakt orgelmaker Mense Ruiter een offerte voor een restauratie. Als bouwjaar wordt omstreeks 1900 aangenomen.
Als eerste wordt het pijpwerk geďnventariseerd:
1 Prestant 8 C-E hout, vanaf F in het front. Een aantal frontpijpen met ingezakte voeten. Nieuw bladgoud op de labia (1962)
2 Bourdon 16 C-b hout, rest metaal. Enkele houten pijpen zijn lek.
3 Viool 8 Vanaf C metaal, C-B in Holpijp.
4 Terts 1 3/5 disc. In 1962 nieuw geplaatste mixtuurpijpen. Mensuur en intonatie slecht in het orgel passend, voordien Vox Celeste
5 Holpijp 8 C-B hout, rest metaal.
6 Octaaf 4
7 Fluit 4
8 Octaaf 2
9 Quint 2 2/3 Bas/Disc. Tot Quint versneden Vox Celeste pijpwerk. Intonatie slecht.
De windlade heeft krimpscheuren. Door het windverlies heeft stemmen nauwelijks zin.
De windmachine en balg zijn in slechte staat.
Manuaal- en pedaal klaviatuur zijn in redelijke staat. Er is weinig houtworm.
De kwaliteit van het orgel is een restauratie waard.
Restauratieplan:
-Het binnenwerk geheel overbrengen naar de werkplaats.
-De windlade uit elkaar nemen en geheel restaureren. Verende afdichting aanbrengen tussen slepen en pijpstokken.
-De windvoorziening geheel vernieuwen
-De klaviatuur schoonmaken en opnieuw invoeren. Het fineer van de bakstukken verwijderen en de klavieromlijsting zwart aflakken. Er komen nieuwe registertrekkers met daaronder nieuwe registerplaatjes.
-De mechaniek geheel nazien en afregelen.
-De orgelkas tegen houtworm beschermen
-Herstel van de beschadigingen van het pijpwerk. De Terts 1 3/5' zou gewijzigd moeten worden in een Cornet III. De Quint 2 2/3' vervangen door een Flageolet 1', een Mixtuur of een Trompet.
-Na herplaatsing dient de intonatie te worden geegaliseerd en een stemming te worden uitgevoerd.
De kosten voor de restauratie zijn f 27.800,-.
De stelpost voor de Cornet III is f 2500,-. De vervanging van de Quint 2 2/3 voor de drie varianten is respectievelijk f 2500,-, f 4000,- en f 6000,-.
De werkzaamheden kunnen plaatsvinden in het eerste halfjaar van 1981.

1982: Restauratie van de windlade door Mense Ruiter. (08)

1996: Groot onderhoud door Mense Ruiter. De gescheurde sleep van de Prestant 8' tussen C en F wordt hersteld volgens de offerte van 22 mei. Het pijpwerk van de Prestant en de Bourdon dient van de laden te worden gehaald, zodat de sleep kan worden uitgenomen en hersteld. Daarna een stemming van het orgel. (08)

2009: De kerk wordt gesloten en staat te koop. Het orgel is niet bij de verkoop betrokken en wordt overgeplaatst naar de Hervromde kerk in Hoogersmilde.
Zie artikel uit het Dagblad van het Noorden.


Dagblad van het Noorden 10-06-2009 (02)



Klik op de afbeelding om een grotere versie te bekijken

Bronvermelding:

  1. www: http://reliwiki.nl/index.php?title=Hoogersmilde,_Rijksweg_142_-_Vlaswiek 
  2. E-mail van Frits Kaan d.d. 3 januari 2015
  3. Onderzoek archieven door Jans Visscher uit Hoogersmilde
  4. Archief Jaap Brouwer
  5. Archief orgelmakerij Reil
  6. Notitieboek van M. Vermeulen Organist der Gr. Kerk Woerden: Jaarlijks onderhoud van de Kerkorgels in bezit van Wim Olthof
  7. Mense Ruiter oude archief
  8. Archief Mense Ruiter
  9. Boek: Kleine historie van Hoogersmilde - Een blik terug van brug naar brug, Stichting 375 jaar Hoogersmilde, 2008 166-170

Notities van de geschiedenis van het orgel te Marum van 1913-1961 (04)
MARUM. Gereformeerde kerk
Reeds in de vorige eeuw bezat de (toen nog) Chr. Afgescheiden Gemeente een orgel (vermoedelijk een harmonium), dat in 1866 was aangeschaft.
In later tijd is dit instrument mogelijk weer verdwenen, want toen 'belangstellenden' in het voorjaar van 1913 plannen maakten voor de aanschaf van een orgel, bleek men op dat moment alleen een voorzanger te hebben1.
Kort daarna was men in staat voor f. 2000,- een orgel te bestellen bij Martinus Vermeulen te Woerden2.
Dit orgel werd namens Vermeulen geplaatst door dhr. Wisse en op 17 october 1913 in gebruik genomen.
R. v.d. Meer uit Zuidhorn bespeelde daarbij het orgel; ook werd medewerking verleend door een zangkwartet.
Men was uitermate ingenomen met het geleverde instrument: De organist liet "(...) niet alleen (horen) welke zachte en lieflijke, maar ook welke krachtige en aangrijpende tonen (hij) aan ons nieuwe en schoone orgel weet te ontlekken"3.
De dispositie luidde aldus4:
Prestant 8 vt
Bourdon 16 vt
Holpijp 8 vt
Viool 8 vt vanaf c
Vox Celeste 8 vt
Octaaf 4 vt
Fluit 4 vt
Octaaf 2 vt
Trompet 8 vt bas en discant
Manuaalomvang: C - f'' ' Aangehangen
Tremulant
Dit orgel kan model staan voor meerdere in die tijd door Vermeulen gebouwde éénklaviers mechanische orgels met vrijwel identieke, klassiek ogende fronten en een nogal sterotype dispositie5.
Het pijpwerk (waarvoor Vermeulen vaak bestaand materiaal gebruikte) heeft nog een klassieke opstelling op de windlade.
De kassen zijn doorgaans van naaldhout en ook de overige materialen zijn doorgaans van een mindere kwaliteit als in de voorgaande tijd.
Tot 1926 had Vermeulen het onderhoud van het orgel.
In dat jaar werd achter het oude kerkgebouw een veel grotere kerk in gebruik genomen, waarin "de orgelfabrikant' Van Dam uit Leeuwarden voor f. 382,- het orgel weer opstelde, echter zo "dat er later nog een nieuw front voor geplaats kon worden"6.
Acht jaar later was een uitgebreide reparatie nodig door Mense Ruiter uit Groningen.
In een bewaard gebleven offerte was o.a. sprake van een gescheurde windlade, sterke vervuiling, een onvoldoende windvoorziening, belemmering van de windtoevoer door de (inliggende) tremulant, e.d.7.
Aan het einde van de jaren '50 begon men te denken aan een ander orgel. Op advies van de OAC der GOV werd besloten niet over te gaan tot restauratie en 'verbetering' van de dispositie door het plaatsen van vulstemmen. Voor f. 2500,- werd het orgel verkocht aan J.J. Harkema te Wyckel, die het op zijn beurt doorverkocht aan de fa. Haverkamp te Wijhe. Het instrument werd in 1962 ongewijzigd geplaatst in de Gereformeerde kerk te Hogersmilde8.

Noten:
1. Mededeling van dhr. A. Deknatel te Nuis.
2. Volgens een brief (d.d. 20 november 1958) van de kerkeraad aan de Orgeladviescommissie van de Gereformeerde Organisten Vereniging (GOV).
3. Zie het verslag van de ingebruikneming, in : Algemeen Nieuws-en Advertentieblad voor Westerkwartier en Omstreken, d.d. 18 october 1913, waarin Vermeulen en zijn werk wordt bewierookt ("goede wijn behoeft geen krans”, etc.).
4. Het Orgel, jaargang 11 (1914), nr.2, p. 12.
5. Men vergelijke met bijvoorbeeld het Vermeulen-orgel in de Hervormde kerk te Bakkeveen (in 1963 geplaatst door de fa. Leeflang te Apeldoorn).
6. Kerkeraadsnotulen, d.d. 5 augustus en 4 october 1926.
7. Offerte Mense Ruiter, d.d. 13 september 1934; de kerkeraad ging met zijn voorstel accoord vanwege de toegezegde garantie van 10 jaar.
8. Sindsdien is de dispositie gewijzigd: De Trompet is vervangen door een (gehalveerde) Quint 3 vt, terwijl we tegenwoordig een terts 1 3/5 vt vinden op de plaats van de Vox Celeste 8 vt; ook dé tremulant is niet meer aanwezig, de frontkleuring is veranderd. (Gegevens door V.H.M.Timmer)


Persoonlijke notities van de orgelmaker Mense Ruiter (1908-1993)