Orgels in Drenhte - Smilde Gereformeerde kerk

Smilde, Gereformeerde kerk (kerk A)

1853: Bouw van een kerk. (12)

links: Foto (04) rechts: foto Facebook: Smilde Terug in de Tijd (klik op de afbeelding voor een vergroting)

1882: Er zijn plannen voor de aanschaf van een orgel.

Provinciale Drentsche en Asser courant 04-10-1882

1897: Er wordt een gaanderij gebouwd voor de plaatsing van 'een groot orgel'.

Provinciale Drentsche en Asser courant 17-11-1897

1898: Orgelmaker Jan Proper plaatst een orgel dat op 10 juli in gebruik wordt genomen.

De bazuin; gereformeerde stemmen uit de Christelijke Afgescheidene Kerk in Nederland-kerk-, nieuws- en advertentieblad, jaargang 46, 1898, no. 27, 08-07-1898

1919: De gereformeerde kerk A (Afscheiding) en de gereformeerde kerk B (Doleantie) besluiten te fuseren. Kerk B wordt afgestoten en men kerkt verder in kerk A. (12)

De Amsterdammer 05-02-1919

In Smilde waren vanaf 1889 twee Gereformeerde kerken.
De eerste kerk is ontstaan vanuit de Afscheiding van 1834 (kerk A). Zij kerkten in de kerk van 1858.
De tweede kerk is ontstaan in 1889 vanuit de Doleantie (kerk B).

1942: De kerk wordt op 1 februari verwoest door brand.
Op 5 februari stelt Br. Daling zijn orgel ter beschikking voor gebruik in de lokalen bij de kerkdienst. (10)

1946: Er wordt een advertentie geplaatst voor de aankoop van een orgel.
Op 14 oktober schrijft Reil een brief met een aanbod van twee gebruikte orgels. Mochten deze niet passend zijn, kan hij ook een nieuw orgel te vervaardigen. (05)

Het Orgel 1946 februari

1947: Op 10 november komt er een brief door orgelmaker Spiering uit Dordrecht. Spiering verwijst naar een bezoek aan Smilde van enkele weken geleden. De organist van Smilde heeft het Spiering-orgel in Leersum bekeken. Spiering is benieuwd naar de ervaringen. Men wordt uitgenodigd een bezoek te brengen aan de werkplaats in Dordrecht.
Op 19 november beantwoordt Spiering een brief van 13 november uit Smilde. Plaatsing van een orgel in het huidige gebouw is niet aan de orde als al plannen worden gemaakt voor een nieuwe kerk. (05)

1948: Op 9 januari vraagt Madern's orgelbouw uit Oldenzaal of er vrijblijvend een medewerker langs kan komen voor het doornemen van de mogelijkheden voor het plaatsen van een orgel.
Op 28 januari biedt Beekamp uit Hoogeveen een kabinetorgel uit Rozenburg aan voor f 2.800,-. Beekamp plaatst daar een ander orgel.
Op 20 april biedt van Vulpen een pneumatisch instrument aan met 4 stemmen voor de prijs van f 2.600,-.
Op 5 november biedt Beekamp hetzelfde orgel nog een keer aan voor F 2350,=. Hij noemt ook het bouwjaar 1822.
Op 15 november schrijft Beekamp met een verwijzing naar een telegram dat het bedoelde kabinetorgel nog niet beschikbaar is. Dit zal pas op zijn vroegst beschikbaar komen per begin december. (05)

1949: Op 19 maart biedt Spanjaard aan om te adviseren omtrent de aanschaf van een orgel. (05)

1950: Op 15 juni vraagt Spanjaard om een reactie op eerder gestuurde brieven. (05)

1953: Zowel in Smilde als in Bovensmilde wordt een Gereformeerde Kerk gebouwd.

Provinciale Drentsche en Asser courant 28-08-1953 (klik op de afbeelding voor een vergroting) rechts: Ansichtkaart

Orgelmaker de Wit uit Badhoevedorp krijgt de opdracht voor een nieuw elektro-pneumatisch unit-orgel. Uit 13 basisregisters ontstaan 18 stemmen.
Op 20 augustus een brief van de orgelcommissie aan de kerkenraad waarin voorstellen worden gedaan waar de speeltafel van het orgel te plaatsen. De geplande plek is voor de organisten zeer onhandig omdat ze dan de preek schrijlings vanaf de orgelbank moeten volgen. Beter is een plaatsing op de galerij. Hiervoor moeten dan wel enkele zitplaatsen worden opgeofferd. (06)

Foto uit de verzameling van Marcel Pelt

Manuaal I		Manuaal II		Pedaal
Bourdon	16'	Holpijp	8'	Subbas	16'
Prestant	8'	Gamba	8'	Octaafbas	8'
Roerfluit	8'	Roerfluit	4'	Bourdon	8'
Octaaf	4'	Nasard	2 2/3'	Koraalbas	4'
Fluit	4'	Gemshoorn	2'
Quint	2 2/3'	Tremulant
Octaaf	2'
Mixtuur	III-IV
Trompet	8'

Manuaalkoppel
Superkoppel I
Superkoppel I en II
Subkoppel I en II
Koppel Ped - I
Koppel Ped - II

1954: Het orgel wordt op zondag 9 mei in gebruik genomen. De eigen organist en orgelmaker de Wit bespelen het orgel.

Provinciale Drentsche en Asser courant 10-05-1954

1959: Financiële stand van zaken orgelfonds. Er resteert nog een schuld van f 8.600,- bij de Boerenleenbank. Er wordt per jaar f 500,- afgelost. (07)

1960: Financiële stand van zaken orgelfonds. De schuld is afgenomen tot f 7.698,30. (07)
Op 26 september stuurt orgelmaker Reil een offerte voor de restauratie van het orgel.
Reil stelt de volgende werkzaamheden voor;
1. De opstelling van het orgel wijzigen
2. Verbeteren van de intonatie
3. Verbeteren van de wlndvoorziening
4. Elektrificatie van de speeltafel (nu pneumatisch)
5. Uitbreiding met de nu nog niet geplaatste stemmen.
Reil raadt aan de eerste 3 punten in elk geval uit te voeren.
Kosten:
Punt 1 t/m 3 f 3.175,-
4. De prijs van de nieuwe speeltafel (alleen binnenwerk, niet de kast) inclusief aansluiting: f 4550,-.
5. Punt 5 kan alleen uitgevoerd worden als punt 4 ook uitgevoerd wordt. De uitbreiding is circa f 1.800,- per stem. De Bazuin is veel duurder. (11)
Onbekend is of de werkzaamheden zijn uitgevoerd.

1963: In een brief van 6 april wordt meegedeeld dat het orgelfonds alleen nog zal worden bestemd voor de uitbreiding van het orgel. Onderhoud zal worden betaald uit de middelen van de kerk. (08)

1971: Op 25 maart schijft orgelmaker A.J. Opten een restauratieplan. Als de opdracht wordt verleend zullen de werkzaamheden worden uitgevoerd in samenwerking met orgelmaker Verschueren.
Opten schrijft het niet goed klinken van het orgel toe aan de opstelling van het orgel. Een groot gedeelte van het orgel staat opgesteld achter zwelkastjaloezieën, achter een boog met daarvoor nog een wand met houten pijpen.
Hij stelt voor het orgel voor de boog weer op te bouwen met de laden van manuaal I en II naast elkaar. Aanvullende laden voor een Bourdon 16', Prestant 8' en Prestant 4'. Achter het orgel wordt een houten wand gemaakt. De tractuur wordt geheel elektrisch. Verder een herintonatie. De kosten worden geschat op f 12.859,-.
Op 16 augustus wordt advies gevraagd aan de Orgelbouwadviescommissie van de Gereformeerde Organisten Vereniging (GOV) over het voorstel van Opten.
Op 26 augustus antwoordt de GOV dan de adviseurs Van Dommele en Vetter een onderzoek zullen uitvoeren.
Op 10 september antwoordt Vetter dat ze niets kunnen zeggen over de offerte van Opten omdat het orgel niet wordt beschreven. De firma Opten is bij de GOV niet bekend. Voor een advies is een bezoek aan het orgel noodzakelijk.
Op 14 september schrijft de kerkenraad dat ze graag een eerste advies ontvangen. Het orgel is gebouwd door orgelmaker De Wit uit Badhoeverdorp. Na de oplevering waren er punten van verbetering, maar deze konden niet worden uitgevoerd omdat het bedrijf failliet is gegaan. Het originele bestek ligt misschien nog bij Willem Hendrik Zwart. Aan zijn onderzoek hebben we weinig gehad. Een vluchtig onderzoek op doorreis. Het orgel wordt onderhouden door Opten.
Op 25 oktober komt de GOV met een rapport. Het is niet verstandig het orgel te reviseren. Beter is het een nieuw of een goed gebruikt orgel aan te schaffen.
In het rapport wordt allereerst de dispositie genoemd met alle speelhulpen en de transmissies zoals de speeltafel dat suggereert. De dispositie is echter een stuk kleiner omdat de registers Cornet, Quintadeen, Prestant 4', Terts 1 3/5', Dulciaan 8' en Bazuin 16' ontbreken. Ook op de windlades is geen plek voor deze registers. In de Mixtuur ontbreken veel pijpen, terwijl er pijpgaten aanwezig zijn. De Trompet 8' is van goede makelij. De andere registers zijn te dunwandig. Geen enkele gekwalificeerde orgelmaker zal dit pijpwerk willen herstellen. De windladen zijn er uiterlijk goed uit, maar zijn te ondiep, waardoor ze te weinig wind krijgen. De elektrische tractuur is uitermate rommelig en het is verbazend dat het nog functioneert. De windvoorziening is voldoende, maar onstabiel. Het heeft geen enkele zin op de offerte van Opten in te gaan.
Op 17 november schrijft Verschueren dat ze van Opten gehoord hebben dat er in Smilde een orgel nodig is. Verschueren biedt een door hen gebouwd orgel aan uit 1938 met 2 klavieren en zelfstandig pedaal. (14)

1972: Op 24 januari schrijft de kerkenraad dat er een tekening van het inwendige van het kerkgebouw is gemaakt. In het kerkblad is meegedeeld dat het oude orgel niet te repareren is en dat er een ander orgel moet komen.
Van 30 maart dateert een akoestisch rapport van Vetter. De kerk dient een orgel te hebben van minstens 14 stemmen als het op een gunstige plaats staat. Vetter stelt een orgel voor met de volgende dispositie:
Hoofdwerk: Prestant 8', Gedekt 8', Koppelfluit 4', Quint 2 2 /3', Octaaf 2', Mixtuur V
Nevenwerk: Roerfluit 8', Prestant 4', Fluit 2', Scherp III, Trompet 8'
Pedaal: Gedekt 16', Prestant 8'(transmissie), Fagot 16', Schalmey 4'
De kosten van een dergelijk orgel bedragen f 75.000,-.

Ongedateerde tekening (14) Klik op de afbeelding voor een vergroting

1974: Op 4 april stuurt orgelmaker Fonteijn een offerte op basis van een dispositie door Vetter voor een orgel met Hoofdwerk, Rugwerk en zelfstandig Pedaal en 15 stemmen voor f 81.900,-. Fonteijn beschrijft nauwkeurig hoe het orgel op het balkon kan worden geplaatst met behoud van de huidige toegang. Op 22 april komt Verschueren met een offerte met dezelfde dispositie voor f 114.985,-.
Op 29 april schrijft dhr. Witvoet uit Smilde naar Vetter dat er twee offertes zijn ontvangen. Fonteijn & Gaal was f 17.000,- goedkoper dan Verschueren. De inlichtingen die zijn ingewonnen over Fonteijn & Gaal 'waren niet daverend'. Orgelmaker maakt een degelijke indruk. Is het mogelijk nog een paar offertes aan te vragen bij bijvoorbeeld Vierdag, Mense Ruiter en Bakker & Timmenga?
Op 12 september nogmaals een verzoek aan Vetter om meer offertes aan te vragen. Op 8 oktober dringen ze nogmaals aan op meer offertes.
Op 16 november stuurt de GOV een brief naar orgelmakers voor een offerte voor een orgel met Hoofdwerk, Rugwerk en Pedaal met 15 stemmen.
Op 19 november wordt een brief van Flentrop van 13 november beantwoord of ze een offerte mogen insturen. Dat is geen probleem als dat vrijblijvend is.
Op 28 november stuurt Fonteijn & Gaal opnieuw een bijgewerkte offerte in, waarin de prijsstijgingen sinds april zijn verwerkt. De prijs bedraagt nu f 84.000,-.
Van 10 december dateert een offerte van Van Vulpen voor f 103.300,-.
Op 31 december stuurt de CvB de ontvangen offertes door naar de GOV ter beoordeling. (14)

Ongedateerde tekening van het orgelbalkon. (14)

1975: Op 17 februari stuurt Verschueren een offerte voor een bedrag van f 125.001,60.
In een ongedateerd overzicht worden de binnen gekomen offertes van Van Vulpen, Fonteijn, Flentrop, Vierdag, Mense Ruiter en Verschueren met elkaar vergeleken in een tabel.
Op 4 april maakt de GOV een vergelijking tussen de binnengekomen offertes. Van Bakker & Timmenga werd bericht ontvangen dat ze niet wilden deelnemen. In het overzicht staan de offerteprijzen, een artistiek cijfer. de levertijd, garantieperiode en de datum van de offerte.
Van Vulpen krijgt de hoogste waardering qua artistiek met een 1, daarna Mense Ruiter en Flentrop met 2, Verschueren en Vierdag krijgen een 4 en Fonteijn sluit de rij met een 4. 'Alle orgelmakers leveren goed werk, maar er is artistiek verschil en dat kost geld.'
Graag willen we de offertes met U bespreken.
Op 21 oktober schrijft de CvB aan de GOV dat de bouw van een nieuw orgel in verschillende commissievergaderingen aan de orde is geweest. Veel gemeenteleden blijken niet achter de aanschaf van een nieuw orgel te staan en hiervoor geen geld over hebben. Ook vond men de offerteprijzen erg hoog. Er is daarom besloten af te zien van een nieuw orgel. Het huidige wordt opgeknapt door de firma Opten. Een opdracht is al verleend.
Op 13 november wordt het adviestraject afgesloten met het sturen van een rekening voor het advies. (14)

1990: Op een verzoek vanuit Smilde stuurt de GOV een overzicht van de correspondentie uit de jaren '70 toen de aanschaf van een nieuw orgel werd onderzocht.
Dhr. van der Kooy uit Smilde bedankt op 14 november voor het overzicht.
Op 9 november maakt Tjeerd van der Kooi namens de organisten een analyse van de huidige staat van het orgel. Kortgeleden is er een extra onderhoudsbeurt uitgevoerd. De volgende werkzaamheden werd uitgevoerd:
- vervangen van het rubber van de zwemmerbalgen
- nieuwe afdichtingen op de regelaars
- reparatie van een aantal lekkages
- verplaatsing van de aanzuigopening van de windmachine
- reparatie aan de speeltafel.
Het orgel is nu weer bespeelbaar ondanks enkele permanente storingen.
De volgend reparaties zijn te verwachten:
- Volledige restauratie van de speeltafel
- vervanging van de membranen
- vervanging van de magneten
- restauratie pijpwerk
Gezien de kwaliteit van het orgel zijn meer uitgaven niet verantwoord.
Restauratie van het orgel zal een bedrag vergen van circa f 56.300,-.
Een nieuw orgel van ongeveer 18 stemmen vergt een bedrag van ruim f 300.000,-.
Het aanschaffen van een gebruikt orgel is lastig in te schatten, omdat naast de aanschaf er ook kosten zijn voor demontage, restauratie en montage.
Het aanschaffen van een gebruikt Engels orgel is misschien goedkoper maar geeft door een grotere diepte van de orgelkas plaatsingsproblemen. Ook is de klank heel anders dan een Nederlands orgel. (14)

1991: Op 18 april stuurt de GOV een aantal rapporten uit de jaren '70. Daarnaast worden de voorwaarden gestuurd voor het geven van een orgeladvies.
Op 21 augustus stuurt BAG orgelmakers een offerte voor een orgel met Hoofdwerk, Bovenwerk en zelfstandig Pedaal van 17 stemmen. De kerk is bezocht op 14 augustus. De prijs voor het orgel bedraagt f 280.015,50.
Op 18 oktober stuurt Pels & van Leeuwen een rapport over het huidige orgel en voorstellen voor een nieuw of gebruikt orgel. Een revisie van het huidige orgel komt op circa f 60.000,- en wordt sterk ontraden. Er is op dit moment geen geschikt gebruikt orgel voorhanden.
De geplande plek voor een orgel is vrij smal en ondiep. Voorgesteld wordt een orgel met Hoofdwerk, Rugwerk en zelfstandig Pedaal en 19 stemmen. Twee registers uit het Pedaal zijn transmissies van het Hoofdwerk. De kosten van dit orgel zijn f 333.696,-.
Op 31 oktober schijft de orgelcommissie van Smilde een nieuwe analyse van de orgelsituatie. Er is deskundig advies gevraagd en er zijn een aantal orgels bekeken. Restauratie van het huidige zeer slechte orgel is onverantwoord en leidt tot kapitaalvernietiging. Het aantal aanbiedingen van gebruikte orgels is beperkt. Door bijkomende kosten zal een gebruikt orgel circa 80% kosten van een nieuw orgel. Aanschaf van een Johannes-luidsprekerorgel vergt f 54.000,- en heeft maar een beperkte levensduur van 10 jaar. Een nieuw pijporgel bij een goed bekend staande orgelmaker vergt een bedrag van tussen de f 230.000,- en f 320.000,-. Op dit moment is er f 70.000,- beschikbaar. Er zal dus flink gespaard moeten en/of geleend moeten worden voor de aanschaf van een orgel.
Achter het rapport uit 1971 is door een onbekende een tekst toegevoegd met een beoordeling van de huidige staat. In 1975 heeft Opten het orgel gereviseerd en is het orgel weer bespeelbaar gemaakt. Versleten onderdelen zijn vervangen, de zwelkast is verwijderd en de afsluiters in de elektrische luchtkleppen onder elke pijp zijn vervangen. De staat van het orgel is inmiddels alweer zo slecht dat het nauwelijks meer bespeelbaar is. (14)

1992: Op 28 april beschrijft Tjeerd van der Kooi de stand van zaken. Het advies van de GOV uit de jaren '70 is destijds terzijde gelegd omdat de kosten van nieuwebouw door de GOV werden ingeschat op f 75.000,-, terwijl de offertes rond de f 120.000,- lagen. In het eerste gedeelte wordt de gang van zaken uit de jaren '70 beschreven. Op dit moment is er maximaal f 250.000,- beschikbaar voor de vervanging van het orgel. Op 24 april is er een aanbod van Pels & van Leeuwen binnengekomen van een gebruikt orgel. Het orgel is in 1980 gebouwd voor de muziekschool in Eindhoven, die nu twee nieuwe orgels in bestelling heeft en dit orgel afstoot. Het orgel kan speelklaar worden geïnstalleerd voor f 243.221,25
Op 5 mei brengen Jean Telder en Arend Jan Gierveld, samen met vertegenwoordigers uit Smilde, een bezoek aan het orgel in Eindhoven. Daarna hebben ze het Pels & van Leeuwen-orgel bezocht in Drongelen. De bevindingen van het bezoek zijn op 7 mei vastgelegd in een verslag. De prijs van het orgel is aan de hoge kant, maar dit soort occasions wordt niet vaak aangeboden. Op het Pedaal zijn van alle registers de eerst 12 pijpen zelfstandig, de rest is afgeleid van het overeenkomende register in het Borstwerk.
Op 7 mei schijft de scriba aan Gierveld dat de kerkenraad akkoord is gegaan om op 11 mei een gemeentevergadering te beleggen om te besluiten over de aankoop. Gierveld is al uitgenodigd een toelichting te geven.
Op 11 mei wordt er een gemeentevergadering gehouden over de aanschaf van een orgel. Beschikbaar is aan toezeggingen f 105.000,-. Het orgelfonds bevat f 75.000,-. Collectes , verjaardagsbusje en acties kunnen nog 25.000,- opleveren. Er resteert dan nog een bedrag dat geleend zal moeten worden.
Op 20 mei wordt er achteraf een overeenkomst met de GOV gesloten.
Op 20 mei bevestigt Pels & van Leeuwen de levering van het orgel. Het orgel zal worden geherintoneerd onder advies van de GOV. De Mixtuur-samenstelling wordt verbreed in overleg met de adviseurs. De bruikbare afkomende materialen van het bestaande orgel worden eigendom van de orgelbouwer en zullen door hem worden gedemonteerd en afgevoerd. Het overblijvende deel wordt door de opdrachtgever afgevoerd. Het contract dateert ook van 20 mei.
Op 26 mei doet Pels & van Leeuwen twee voorstellen voor de betalingstermijnen met vervroegde betaling en wat latere betalingen. Hierdoor kan de totale aanschafprijs met f 5.500,- worden verminderd.
Op 3 juni wordt het getekende contract naar Pels & van Leeuwen gestuurd. Er is opdracht aan de bank gegeven om de eerste termijn te betalen.
Op 5 november stuurt de GOV een nota voor de eerste twee termijnen van het orgeladvies.
Op 6 november maakt de orgelcommissie een planning voor alle werkzaamheden:
15-16 maart orgelbouw sloopt zijn gedeelte van het oude orgel
17-20 maart afbraak van het resterende gedeelte
22 maart - 24 april voorbereidende werkzaamheden aan het orgelbalkon aan het einde inspectie door orgelbouwer met adviseurs
26 april - 28 mei opbouwen en intonatie
28 mei geplande ingebruikname
Op 20 november wordt aan de GOV en de orgelmaker geschreven dat de kerkenraad de voorstellen van de orgelcommissie om het orgel te plaatsen goedgekeurd. De gegevens en tekeningen worden meegestuurd. Graag de gegevens controleren. Er wordt gewerkt aan een passende oplossing voor de ventilatie. (14)

Klik op de afbeelding voor een vergroting

1993: Op 26 januari reageren de adviseurs over de voorstellen voor het beheersen van de temperatuur en de vochtigheid en geven uitgebreid advies.
Op 31 mei stuurt de GOV een nota voor de termijnen 3 en 4 van het orgeladvies en bedankt de GOV voor de prettige samenwerking. In het eindrapport staat dat het orgel is door Pels & van Leeuwen volgens plan is opgeleverd, het heeft een geslaagde intonatie en de wijziging van de Mixtuur is geslaagd, zodat er meer draagkracht is gekomen.
Het orgel wordt op 28 mei in gebruik genomen. (14)

Foto links: Situatie te Eindhoven Muziekschool (13) Foto rechts: Situatie 2024 in Smilde (09)
Dispositie:

Hoofdwerk		Koppelmanuaal	Borstwerk		Pedaal
Prestant	8'		Gedekt	8'	Bourdon	16' (1 pijpen, rest is transmissie)
Roerfluit	8'		Roerfluit	4'	Gedekt	8' (idem)
Octaaf	4'		Blokfluit	2'	Koraalbas	4' (idem)
Gedekte fluit	4'		Quint	2 2/3'	Fagot	16' (idem)
Prestant	2'		Terts	1 3/5'
Mixtuur	IV		Dulciaan	8' b/d
Trompet	8' b/d		Tremulant

2010: Per 1 juni 2010 is de kerk verkocht aan de Gereformeerd Vrijgemaakte kerk in Smilde. De Gereformeerde Kerk en de Hervormde Kerk maken vanaf 2010 gebruik van de Koepelkerk. (02)
Op de eerste pinksterdag 23 mei is de laatste dienst. (03)

Bronvermelding:

Jaartallen via een E-Mail van Jaap Brouwer d.d. 29-12-2002 18:39
Krant van Midden-Drenthe d.d. 19-05-2010
Website http://www.pkn-smilde.nl
www: http://reliwiki.nl/index.php/Smilde,_Hoofdweg_65_-_Gereformeerde_Kerk_(1853_-_1943) (Oude kerk) (22-02-2025)
Drents Archief: 0763 Christelijk Afgescheiden Gereformeerde gemeente 171 Stukken betreffende de aanschaf van een nieuw orgel, 1946-1949.
Drents Archief: 0763 Christelijk Afgescheiden Gereformeerde gemeente 172 Notulen van de vergadering van de orgelcommissie, 1953.
Drents Archief: 0763 Christelijk Afgescheiden Gereformeerde gemeente 173 Financiële verslagen van het orgelfonds, 1959, 1960.
Drents archief: 0763 Christelijk Afgescheiden Gereformeerde gemeente 174 Ingekomen brief van de kerkenraad betreffende wijziging van de bestemming van het orgelfonds, 1963.
www: http://reliwiki.nl/index.php/Smilde,_Suermondsweg_1_-_De_Rank (Nieuwe kerk) (22-02-2025)
Drents Archief: 0763 Christelijk Afgescheiden Gereformeerde gemeente 16 Notulen Notulen van brede en smalle kerkenraadsvergaderingen 1 oktober 1940 - 5 november 1945.
Archief Reil
www: https://gereformeerdekerken.info/ (04-01-2022)
www: https://pelsenvanleeuwen.nl/ (22-02-2025)
VU-Archief: 669 Gereformeerde Organisten Vereniging (GOV) - Orgelbouwadviescommissie 1-780 Doos 60 605. Smilde, Gereformeerde Kerk, 1971-1972 , 1974-1975, 1990-1993